Алтайдын Чолмоны

Азыраган малы су-кадык болзо

Колхоз-совхоз ӧйинде малда иштеген јурт јерлердиҥ койчы-малчы улузы бӱгӱнги кӱнде амыралтада да болзо, ӧткӧн ӧйин, јӱрген јӱрӱмин, бӱдӱрген ижи-тожын эске алып, ӧткӧн ӧйдиҥ једимдерин-једикпестерин айдып, бӱгӱнгизиле тӱҥдештирет. Тӱҥдештиргедийи кӧп лӧ.

Ол ло эбире јылына телекӧрӱлтелерде албатыныҥ ичип-јип, ашкарынып јаткан курсак-тамагыныҥ чыҥдыйы, айалгазы јанынаҥ кӧп тоолу берилтелерди кӧрӧӧчилер ајарулу угат. Эттеҥ-сӱттеҥ белетеген курсак-тамакты экологический ару деп, јӱзӱн-башка рекламаларда тӱни-тӱжи айдат. Онойдо ок олордыҥ тыштындагы јартамалдарында бичилет.
Бу ла суракла колбой мындый айалгага ајару этсе кайдар. Азый колхоз-совхоз ӧйинде колхозтыҥ да, совхозтыҥ турчыларыныҥ да таҥынаҥ мал-ажы аҥылу ајаруда болгон ине. Мал-аштыҥ эмчилери јас, кӱс ӧйлӧрдӧ малдыҥ канын анализке эки катап алатан. Малдыҥ анчада ла бруцеллез деген оорузы сӱреен јаан ајаруда болгон. Таҥынаҥ улус мал-ажын кан алып турган јерге кыйалтазы јогынаҥ апаратан. Колхозтыҥ канча ӱӱр койлорыныҥ тӱгин кыркып, тайгаладар алдында креолиндӱ сууга кийдирер. Койлорды «купкалаган» деп айдар. Кой кырчаҥытыбас, туйгактары ӱрелип аксабас. Бу ишти малдыҥ эмчилери билгир ле тӧзӧмӧлдӱ ӧткӱрген.

Колхоз-совхозтыҥ ӧйи ӧткӧн. Ордына ӧскӧ, јаҥыртулу ӧй келген. Jурттарда малдыҥ эмчилери јоголтылган. Мал-аштыҥ су-кадыгына јарамыкту, тузалу профилактикалык иш јокко јуук. Jаскыда мал-аштыҥ јаҥы чыккан балдарын арчыдары база јаан иш. Азый малдыҥ эмчизи болгон улусты сурулап айбылап јат.

Таҥынаҥ улустыҥ койлоры јайы-кыжы кырчаҥытып, тӱги тӱжӱп, кызыл тере де јӱрет. Ээзи керектӱ эмди алдыртып, койлорын уколдодот. Jе тургуза ла оҥдолып-јазылып турганы база билдирбес. Айса болзо, ондый малдыҥ турган кажаан-чеденин ветслужбаныҥ ишчилери (айкмактаҥ) келип, база кандый бир профилактиканы ӧткӱрер.
Азый балдары кырчаҥытыган билелерге аҥылу не-немеле јепселген машиналу медишчилер келип, айылдыҥ ичин чейинтиле аттыртып, кийим-тудумды аҥылу печкеге сугуп туратан. Интернаттарда да мындый иш ӧткӧн ине.

Бӱгӱнги кӱнде каа-јаа јурттарда таҥынаҥ фермерлер койлорын купкалап баштаган. Айса болзо, бу иш јада-тура орныгар болор бо? Улус биригип, купканы белетеп, мал-ажын јунар… койлорды уколдойло, кезек ӧйгӧ мындый малды сойып, эдин јиирге јарабас деп айдып јат. Jе јӱрӱмде кем оны чокым ајарузында тудуп турган, чын ба? Кандый бир кижи койды садып аларга турза, ээзи кӧп сананбай ла садып ийбей.

Калганчы јылдарда шапшык-салја кӧптӧп, малдыҥ балдарыныҥ канын арай ла тирӱге соорып салбайт. Мал база јутап јат. Агаштардыҥ бӱрин курттыҥ ал-тӱмен «черӱзи» арадап јат. Эрте јаста сууныҥ тожы јакшы тӱшкелекте эмезе тӱрген агынга алдыртып кыштаҥ коомой чыккан уй, торбок, бозу, кой эмезе јерлик тынду сууга тӱжӱп ӧлӧт. Сеги ондо ло артат, улус дезе сууны алтыгы јанынаҥ алат, курсак-тамак белетейт. Бийик ӧзӧктӧрдӧ, туйук аралдарда суудагы немени кем кӧрӧт, шиҥдейт эмеш. Jурттыҥ ичиндеги суулардыҥ јараттарын ташла туй шибеелеп саларда, кӱски, кышкы, јаскы ӧйдӧ мал сугат јок чучурайт.

Jурт јерде улус мал-ажын кичеейт. Пайга алган јерлерин аткак эмиктерле аргазы јеткенче чедендеп, каалгаларын сомоктоп, тӱлкӱӱрин бойыла кожо алат. Тегин улустыҥ саап турган уйларыныҥ отоор јерлери јокко јуук. Бӧктӱ чеденниҥ эжигине тӱжине ле турала, чӧкӧгӧндӱ эҥирде јанат. Мал кӧп, одор јерлер ас. Jаан изӱлер. Jурттыҥ јанында јерлер тас.

Jурт јердиҥ улузында сурактар кӧп. Койдыҥ тӱгиниҥ 1 килограммы 80 салковойдоҥ алганы јаан сӱӱнчи. Jе ол ло тӱктеҥ эткен эдимдери ойто кайра садуда баазы-чуузына тегин кижи чыдабас. Терелерди арай ла тегинге јуук јуубай јат. Садудагы тере тондордыҥ баазын…

Малду, јерлӱ-пайлу улус бу јӱрӱмде алдырышпас деген шӱӱлте, байла, база јолду. Jе олордыҥ ортозында тоолузы ла ичкери јолына чыгып, барып јарткан болзо, арткандары байа јӱк ле «ӧзӧги согуп» јӱргендериниҥ салымы кандый болор, онызы санандырып-санааркадат па? Аргазы јеткенче «тебинип ле» јат, кӱскиде тоолу торбогын јаскыда кыра ӱрендеер тужында тӧлӱге алган сӱркӱштиҥ, аштыҥ баазына табыштырып берер. Балдары школго барар, ичетен-јийтен курсагы, кийетен кеби-кийими кайда. Бир јанынаҥ, кыл куйрукту малы ас-мас та болзо бары јакшы. Кижидеҥ суранып-јалынып басканча, арга-чыдалыҥ јеткенче кыймыктанган кижи кыр ажар. Малдыҥ кийнинеҥ бассаҥ, оозыҥ ӱстӱ болор деп, албаты тегиндӱ айтпаган ине.

К. Пиянтинова