Алтайдын Чолмоны

Бирлик ӱредӱ-таскамалду иш тӧзӧӧри

25.08.2017

Куран айдыҥ 22-чи кӱнинде П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда ӱредӱчилердиҥ јаҥжыккан республикан конференциязы ӧтти. Ол «Алтай Республиканыҥ ӱредӱлигинде бирлик культурно—таскамалду иш тӧзӧӧри» деген суракка учурлалды. Республикан кемдӱ бу јуунга ончо аймактардаҥ, каладаҥ педагогтор, таскадаачылар, ӱредӱликтиҥ ветерандары, кычыртулу улус јуулышты

Куран айдыҥ 22-чи кӱни—Россия Федерацияда Государствоныҥ маанызыныҥ кӱни учун, озо баштап ого учурлалган кӧдӱриҥи ӧтти. Бу байрам Россияныҥ эҥ јиит байрамдарыныҥ бирӱзи болуп јат. Бистиҥ калада Туу-Кайада государствоныҥ ӱч ӧҥдӱ маанызы тургузылган. Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ гимндери угулган кийнинде, ФСБ-ныҥ республикадагы башкартузыныҥ ишчилери Государствоныҥ маанызына учурлалган кожоҥ кожоҥдодылар. Кожоҥло коштой ороонныҥ башка-башка бӱдӱм јуучыл ийде-кӱчтериниҥ парады, Россияныҥ једимдӱ керектери  керегинде видеоролик  кӧргӱзилгени оморкодулу ла кӧдӱриҥилӱ кӱӱн сыйлады. Оноҥ ары јиит јайалта Виктор Малчинов «Бай топшуур» деген јаҥар-кайында кичӱ тӧрӧлис Алтайысты алкап мактады. Онойдо ок  Арина Веревкина Россияга учурлай кожоҥын сыйлады.

Конференцияга јуулгандарды оноҥ ары АР-дыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ баштапкы ордынчызы Н.М. Екеева уткыды. Н. М. Екеева Башкаруныҥ адынаҥ педагогторды јаҥы ӱредӱлӱ јылдыҥ башталганыла, Государсвоныҥ маанызыныҥ кӱниле уткыды.

Ол Государственный мааны, герб ле гимн ороонныҥ калыктарын бириктирип турган символ-кереестер деп темдектеди. Педагогтор, таскадаачылар келер ӱйеде тӧрӧлчи кӱӱн-тап, орооныла оморкоор санаа-кӱӱн таскадып турган улус. Бӱгӱнги ӱйениҥ таскадузына јаан ајару, ийде-кӱч салып, келер ӧйдӧ орооныстыҥ јеҥӱчилдерин, оморкодузын таскадып, ӧскӱреечилер слер деди.

Ол оноҥ ары јаҥы ӱредӱлӱ јылда кандый јаҥыртулар болоры керегинде айтты. Бастыра бичиктердиҥ экспертизазы ӧткӱрилип, бичиктердиҥ стандарттары тургузылар ла олордыҥ тоозы астаар. Эмди бичиктердиҥ федерал тооломында 1470 бичик, онызы ӱредӱлик бирлик ууламјыла ӧдӧринде уур-кӱчтерге экелет. Онойдо ок эки сменала ӱренери чек јоголор учурлу. Школдор муниципалитеттердиҥ чыдузынаҥ субъекттердиҥ чыдузына берилер.  Ол тушта школдордыҥ јеткилделгени башкаланбас, олордо балдарга ӱренер, таскаар айалгалар тӱҥей јакшы болор учурлу. Бу јанынаҥ ченелтелӱ ишке оронныҥ 17 тергеези кирет. База бир јаҥыртулу иш—ол ӱредӱчилердиҥ ӧзӱминиҥ национальный системазы. Орус тилдиҥ ле математиканыҥ ӱредӱчилери тесттер ӧдӧр. Бу иштиҥ амадузы ӱредӱчилердиҥ билгирлерин шиҥдеери эмес, кайда кандый једикпестер барын илелеп, олорды национальный системаныҥ болужыла јоголторы. Мында ченелтелӱ иштер 15 субъекттиҥ школдорында ӧдӧр. Бу эки ченелтеде бистиҥ республика турушпас.

ЕГЭ-де јаҥыртулар: 9-чы класстарда орус тилле устный экзамен кийдирилет. 11-чи класстарда ӧскӧ ороонныҥ тилиле экзаменди кыйалтазы јоктоҥ табыштырары 2020 јылга јетире текшилей кийдирилер. Онойдо ок школдордо  тӧлӧбӧзинеҥ јӱретен беш кружок иштеер учурлу. Ишмекчи кадрлар белетееринде сурудагы 50 профессияга ӱредер ӱлекер-иш улалар.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Председатели   В. Н. Тюлентин јуулгандарды Государствоныҥ  маанызыныҥ кӱниле, јаҥы ӱредӱлӱ јылдыҥ башталганыла изӱ уткыды. Россияныҥ маанызындагы ӱч ӧҥ ол јӱк ӧҥдӧр эмес, олор ороонныҥ калыктарыныҥ тӱӱкилик эземиниҥ, тӧрӧлчи кӱӱниниҥ, орооныстыҥ ийде-кӱчиниҥ темдектери деп айтты. Кажы ла баланыҥ јӱрегинде государствоныҥ символ-темдектерине тоомјы, оморкоду ойгозоры педагогтордыҥ учурлу кереги. Спикердиҥ ајарганыла, республиканыҥ бюджеди керегинде јасактыҥ ӱлекерин шӱӱжерде, депутаттар ӱредӱликтиҥ ончо бӧлӱктерине тӱҥей ајару салат ла ӱредӱликке ас эмес акча-манат чыгарылат деди. Республиканыҥ депутаттары ӱредӱликке јасактар јанынаҥ тӧзӧгӧ саларыла эрчимдӱ иштейт.   «¯редӱлик керегинде» федерал јасакка ишке таскадар деген оҥдомолды ойто кийдирер јасактыҥ ӱлекериниҥ авторлоры бистиҥ депутаттар, ол эмди Госдумада шӱӱжилет, кӱскидеги сессиязында ол кӧрӱлер учурлу. Онойдо ок депутаттар  Россияныҥ калыктарыныҥ тилдери керегинде јасактыҥ 7-чи тизимине кубулталар кийдирер баштаҥкай эткен. АР-дыҥ Башкарузы, Башчызы ӱредӱлӱ учреждениелердиҥ јаҥы тураларын тударына, капитальный ремонтына јаан ајару эдет.

Госдуманыҥ депутады И. И. Белеков педагогтордыҥ республикан конференциязында база турушты, ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министри А. В. Бондаренкого Госдуманыҥ Уткуулду самаразын табыштырды.

А. В. Бондаренко «Кубулталарла башкарары: ӱредӱликтиҥ айалгазы ла јаҥы турулталар» деп суракла јетирӱ этти. Республикада балдардыҥ 178 садиги ле 182 школ иштейт. Садикке јӱрӱп тургандардыҥ тоозы—14985 бала. ¯ренчиктердиҥ тоозы 35005 бала. Республикада  4 јаштаҥ ала балдарды садикле јеткилдеер сурак бӱткен. Эмди 1,5—3 јашту балдарды садикле јеткилдеер сурак турат. Быјыл 15 јаҥы школ ачылган, 4 школдо јаан ремонт ӧткӧн. ¯редӱлӱ учреждениелердиҥ капремонтына 100,8 млн. салковой, бичиктер аларына 36 млн. салковой ло ӧскӧ дӧ керектерге акча чыгарылган. 29 спортзалды ишке табыштырарга 21 млн. салковой барган. Министр онойдо ок кенек балдарды ӱредерине ајару эдилип турганын айтты.

Эки јыл кайра ӱредӱлӱ јылда бийик баллду иштердиҥ тоозы 260 болгон болзо, ӧткӧн јылда—298 болды. Эҥ артык кӧргӱзӱлер Горно-Алтайскта, Шабалин, Кӧксуу-Оозы, Чой аймактарда. Каланыҥ республикан классический лицейинде ондый 65 иш, ӱч иш јӱс баллду болгон. Коомой баллдарлу иштер 1% астаган.

Jуучыл-тӧрӧлчи таскамалда кадеттердиҥ кыймыгузы, юнармия тӧзӧлӧри эрчимделген. Тергееде «Jиит профессионалдар» деген чемпионат беш номинацияла ӧткӧн. Быјыл ол 10 номинацияла ӧдӧри пландалат. Школдордо акча тӧлӧбӧзинеҥ 5 кружок иштеер: кӱӱле, техникала, театрла, спортло, шахматла.

Министр оноҥ ары кадрларла иш керегинде айдып, 17 педагог эҥ артык ӱредӱчилердиҥ конкурсында турушканын, олордоҥ ӱч ӱредӱчи федерал кемдӱ акча-сый алганын эзетти. Олор: С. Н. Сафронова, Р. А. Тодошева, И. В. Фролова. республикан кемдӱ акча-сыйды И. В. Трифонова, Л. А. Сельбикова ла Л. В. Ажикенова  алган. Тергеениҥ ӱредӱлӱ учреждениелерин кадрларла педколледж, ГАГУ јеткилдейт. Олор 366  выпускник чыгарган ла ӱредӱлӱ учреждениелерге 300 јиит специалист келген. Бӱгӱн 51 специалист керектӱ болуп јат.

«Алтай Республиканыҥ ӱредӱлигинде таскамал иштиҥ ӧзӱминиҥ стратегиялык ууламјылары» деп суракла јетирӱни ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министриниҥ ордынчызы О. Б. Болтошева этти. Министерстводо таскамал иштиҥ ӧзӱми јанынаҥ 2025 јылга јетире программаныҥ ӱлекери тургузылган. Гражданин, тӧрӧлчи кӱӱнге таскамал ла россиянин деп кӱӱн-санаа тӧзӧӧр, ич-кӧгӱс байлык ла јакшы кылык-јаҥга таскадар ишти 3607 педагог, директордыҥ 117 ордынчызы, класстыҥ 2091 башкараачызы, 153 таскадаачы ла ӧскӧ дӧ специалисттер ӧткӱрет.

Каланыҥ 9-чы таҥмалу «Гармония» гимназиязында, В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда, 4-чи таҥмалу кадет школдо јаҥы ууламјыларла ӱредӱ-таскадулу иш ӧдӧт. Онойдо ок гражданин, тӧрӧлчи кӱӱндӱ кижи таскадар ууламјыда 34 тӧрӧлчи клуб (10-18 јаштулар), јуучыл-тӧрӧлчи 2 тӧс јер иштейт. Быјыл тергеебисте калыктар ортодогы «Честь имею!» деген јуучыл-тӧрӧлчи лагерь баштапкы катап иштеген, ондо башка-башка тергеелердеҥ 80 бала тазыктырынган. 83 школдо музейлер иштейт. Экология јанынаҥ таскамалда јайаандык 70 биригӱде, школдордо 15 лесничестводо ӱренчиктер таскамал алат. 2011 јылдаҥ ала кажы ла јыл «Ирбистердиҥ јери» деп республикан экологиялык фестиваль ӧткӱрилет. Быјыл ол фестиваль заповедниктердиҥ эрчимдӱ јӧмӧлтӧзиле база ӧткӧн. «¯ренчиктердиҥ российский кыймыгузы» деген иш 11 пилотный школдо 4 ууламјыла ӧдӱп јат. Бу кыймыгуныҥ грантла јӧмӧлтӧзин аларында јеҥӱни Тандалай Туганбаева алган. ¯ренчиктердиҥ бощ ӧйин тузалу ӧткӱрерин тӧзӧӧри эки ууламјыла барат. Олор јайгы каникулдарда ла ӱредӱлӱ јылда  бош ӧйди ӧткӱрерин тӧзӧӧри болуп јат. 16568 ӱренчик кружокторго јӱрет, ӱзеери ӱредӱниҥ учреждениелеринде 18564 ӱренчик таскамал-ӱредӱ алат. Министрдиҥ ордынчызы таскамалду иштеги курч сурактарды база айтты.

Jуун-конференцияныҥ туружаачылары онойдо ок ӧскӧ дӧ јилбилӱ јетирӱлер уктылар. Ол тоодо Горно-Алтайский государственный политехнический колледжтиҥ директоры Е. В. Басаргина колледжтиҥ таскамалду ижинде курч сурактар керегинде јетирӱ этти. «21 чакта тӧрӧлчи кӱӱн. ²ткӧн лӧ эмдиги ченемелдиҥ јаҥжыгуларыла таскадары» деп суракла солун јетирӱни Кӧксуу-Оозы аймактыҥ администрациязында ӱредӱлик ле јашӧскӱримниҥ политиказы аайынча бӧлӱктиҥ јааны  О. Д. Попова айтты.  9-чы таҥмалу «Гармония» гимназияныҥ директоры Т. Н. Шевченко «Орто текши ӱредӱликтиҥ ФГОС-ын кийдирери: једимдер, курч сурактар, келер ӧйи» деп темала куучын айтты.

Талтӱштиҥ кийнинде Горно-Алтайскта педколледжте беш башка ууламјылу эрмек-куучындар ӧткӧн.  «Балдардыҥ сады ла биле—бирлик таскамалду јер», «Таскадуныҥ программазы ла школдыҥ социализациязы: једимдер ле ууламјылар», «Балдардыҥ јондык биригӱлери: башчылар ӧскӱрери ле ченемели», «¯ренчиктерди таскадарында  ӱредӱликтиҥ ле јондык институттардыҥ колбулары» ла «¯ренчиктердиҥ шиҥжӱлӱ ле ӱлекер иштери: једимдӱ профессияга јол» деген сурактарла  куучын болгон. Бу колледжте онойдо ок кӧргӱзӱлӱ парктический, установочный семинарлар, онойдо ок мастер-калсстар, таскамалду иштиҥ таҥынаҥ кӧргӱзӱлери ӧткӧн. Тӧрт ууламјыла шӱӱжӱлӱ куучындар, А. В. Анохинниҥ адыла адалган музейде таныштырулу керек ӧткӧн.

Н. Бельчекова