«Хӧӧмей—Азияныҥ ӧзӧгинде»

25.08.2017

Бу кӱндерде Тыва Республикада кайчылардыҥ «Хӧӧмей-2017» деген элбек кемдӱ фестивали ӧткӧн. Туулу Алтайдыҥ кайчылары албатылар ортодогы бу јаан фестивальда база турушкан. Кайчылардыҥ маргаанында телекейге јарлу «Алтай кай» ансамбль ла «Ээлӱ кай» ӧмӧлик бойыныҥ бийик узын керелеп, кӧрӧӧчилерди база сӱӱндирген ле кайкаткан.

«Алтай кай» ӧмӧликтиҥ турчызы Алаш Топчин јол-јорыктаҥ јанып келеле, республиканыҥ элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларыныҥ журналисттерле туштажып, ӧткӧн фествиаль керегинде элбеде куучындады. Jарлу ӧмӧликтиҥ кӧбӧк сӧӧктӱ турчызы Алаш Топчин Улаган аймакта Паспарты јуртта чыккан. Ол Алтайдыҥ ээлӱ кайчызы Алексей Калкинниҥ јеени болуп јат. Алексей оогоштоҥ ала А. Калкинниҥ кай чӧрчӧктӧрин кычырып, јааназа јарлу кайчы болорго амадаган. Анайып, Алаш 2009 јылдыҥ јаҥар айынаҥ ала «Алтай кай» ӧмӧликте иштеп баштаган. Jайалталу јиит башка-башка ойноткыларла ойноп, ар-бӱткенниҥ табыжын кӱӱге салат, бойы кайдыҥ сыбыскы, каркыра, кӧӧмӧй бӱдӱмдериле кайлаарга ӱренип алган.
«Алтай Кайды» телекейде јарлу ӧмӧлик деп, бичимелимниҥ бажында айткан эдим. Ол башка-башка кемдӱ, ол тоодо телекейлик учурлу кӧп фестивальдардыҥ јеҥӱчили. Бу ӧмӧлик кай ажыра Алтайдыҥ јаражын, ар-бӱткениниҥ ӱргӱлјикке ӱзӱлбес, тӱгенбес ӱнин, кайдыҥ куулгазын јебрен кӱӱзин ле алтай албатыныҥ фольклорын калыктар ортодо таркадып, тӧрӧл јериниҥ ады-чуузын јарлайт..
Хӧӧмей (кӧӧмӧй) кай телекейдиҥ кӧп албатыларыныҥ јарлу энчи байлыгы болуп јат. Кайдыҥ бу бӱдӱми ажыра кажы ла калыктыҥ кӱӱн-санаазы, ич-кӧрӱми, кеендиги ачылып јат деп айдар керек. А. Топчин бу фестиваль тыва калыктыҥ јарлу кайчызы Ондар Конгар-Оол Борисовичтиҥ эземине учурлай ӧткӧн деп айдат.
Конгар-Оол Ондар — Тываныҥ кеп куучындарына кирген кижи, хӧӧмей кайды орныктырган, јарандырган узы јаан кайчы болгон. Ол јӱрӱминде јаҥыс та ат-нерелӱ кайчы болгон эмес, је онойдо ок кӱрештиҥ ле ат-јарыштыҥ јайалталу комментаторы болгоныла аҥыланган. Бу кӱнде Конгар-Оол Ондарга кӱлердеҥ эдилген кереес тургусканы база учурлу.
Мынаҥ кӧргӧндӧ, Тывада ӧткӧн «Хӧӧмей – Азияныҥ ӧзӧгинде» деп фестивальга кайчылардыҥ јуулышканы чындап та, тегиндӱ эмес. Фестивальда јаҥыланган јебрен кайдыҥ јӱзӱн бӱдӱмдӱ кӱӱлери туружаачылардыҥ ла кӧрӧӧчилердиҥ кӧксин ийде-кӱчле, бийик кӱӱн-тапла толтырганы сӱрекей оморкодулу. Бистиҥ кайчыларыс «Хӧӧмейде» андый сезимдерге база алдырган болуптыр.
Кайдыҥ кӱӱзиниҥ ээзинин сезип, јебрен ле ару ийдезин алынып, ич-кӧгӱсле амырап алар аргалузын кӧп калыктар эмдиги ӧйдӧ јакшы оҥдоп ло сезип јат. Кай тегин кӱӱ-табыштыҥ кеминеҥ чыгып, элдиҥ ич-кӧксин кеҥидип, јуулган улустыҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрет. Кайдыҥ чактардаҥ энчиленип келген тӧзӧгӧзин артырып, оныҥ кӱӱзине эмдиги ӧйдиҥ «тыныжын» кошкондо, оныҥ учуры там ла бийиктейт.
«Хӧӧмей-2017» фестивальга јӱстеҥ ажыра ӧмӧлик јуулышкан. Россиядаҥ ӧскӧ Канаданыҥ, Китайдыҥ, Японияныҥ, Вьетнамныҥ, Финляндияныҥ, Испанияныҥ, Германияныҥ, Казастанныҥ ла Турцияныҥ кайчылары, тӱӱкичилери, эпос-энчини шиҥдеечилери турушкан
Бу јаан учурлу фестивальда Алтай Республиканыҥ јайалталу кайчылары мӧрлӱ ле једимдӱ турушкан деп темдектеер керек. Олор Урмат Ынтаевке баштаткан «Алтай кай» ӧмӧлик ле «Ээлу кай » ӧмӧликтиҥ ченемелдӱ кайчылары – Эмиль Теркишев, Мерген Тельденов. Тӧрт кӱнге улай ӧткӧн фестивальда јер-телекейдиҥ башка-башка талаларынаҥ келген кайчылар бойлорыныҥ узын кӧргӱзип, жюриниҥ турчыларын ла кӧрӧӧчилерди јӱзӱн бӱдӱмдӱ кайыла тапту ла кайкаткан. Башка-башка тилдерле јаҥыланган кай канча тӱмен албатылардыҥ чактарды ӧткӧн јолдорын эске алындырганы кандый тереҥ учурлу, јаан оморкодулу.
Алаш пресс-конференцияда бу фестивальдыҥ бийик кеминде ӧткӧнин темдектеген. Ол кайчылардыҥ тили байыганы, узы бийиктегени иле кӧрӱнген деп айткан. Алтай Республиканыҥ «Алтай кай» ла «Эллӱ кай» деп ӧмӧликтери бу фестивальда кӧрӧӧчилерди алтай фольклорло таныштырып, ойындарында ар-бӱткенниҥ јӱзӱн табыжын, аҥ-куштардыҥ ӱнин, аргымактардыҥ тибиртин, Алтайыныҥ кеен ле байлык ар-бӱткениниҥ куулгазындарын «тиргизип», јаанды-јашты олјолоп, кӧксин кеҥидип ачканында алаҥзыштар база јок. Ӧскӧ јердиҥ кӧрӧӧчилери Алаш Топчинниҥ кайын угуп, јебрен, јажытту соојындардыҥ, кеп-куучындардыҥ телекейине барып келгендий билдирген эмей. Кӧрӧӧчи-угаачылар санаазыла ыраак ӧскӧ телекейде, кайда да куулгазын јерде баатырларла кожо «учуп» тургандый болгон. Фестивальда алтай кай олорды аҥылу кӱӱзиле, ийдезиле «тармадап,» чӧрчӧк јерине јаҥыс катап апарган эмес.
Тӧрт кӱнге улай ӧткӧн тартыжуда эҥ артыктардыҥ тоозында деп Тыва, Алтай, Хакасия ла Саха (Якутия) республикалардыҥ кайчылары адалган. Учуры јаан байрамда бистиҥ «Алтай Кай» «Хӧӧмей эмдиги ӧйдиҥ кӧрӱмиле» деп номинацияда экинчи јер алган. «Хӧӧмей јаҥжыккан кайлашта» деген номинацияда «Ээлӱ Кай» экинчи јерге чыгып, база лауреаттыҥ адын адатты. Таҥынаҥ кайлашта дезе «Хӧӧмей јаҥжыккан кайлашта» деп номинацияда Алаш Топчин экинчи јерге чыгарда, «Алтай кайды корыганы учун» деп номинацияда Эмиль Теркишев ле Мерген Тельденов база јеҥӱчилдер деп адаткан.
Тергеебистиҥ кайчыларыныҥ узы оноҥ ары бийиктезин, олор мынаҥ ары јаан фествивальдарда ла конкурстарда јаантайын туружып, јаан једимдерге јетсин деп, кӱӱнзейдис.

М. Арыкпаева

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина