Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Jӧмӧлтӧ адылу эдилер

25.08.2017

Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы, јурт ээлем аайынча министр А. П. МАНЗЫРОВЛО јурт ээлемле колбулу сурактар јанынаҥ ӧткӧн куучынэрмекти јарлап турус

Александр Поликарпович, бистиҥ тергееде бӱгӱнги тӧс сурактардыҥ тоозында малашка азырал белетеериле колбулу сурак туруп јат. Бу каруулу иш јанынаҥ айалга кандый?

—Мал-ашка азырал белетеери јанынаҥ белетеништӱ иштер, алдындагы јылдарга кӧрӧ, быјыл эрте башталган болгон. Jербойында белетеништӱ иштерди ӧткӱрери јанынаҥ аҥылу план-график бистиҥ министерстводо озолондыра  јӧптӧлип, оныла башкарынып иштеери кату шиҥжӱде тудулган.

Быјылгы јас ла јай кезик аймактардыҥ јерлеринде ӧлӧҥ-чӧп ӧзӧрине салтарын јетирди. Кезик јерлерде јаан кӱйгек болгонынаҥ улам ӧлӧҥ коомой ӧскӧн. Оноҥ улам Оҥдой аймакта Чике-Таманныҥ ары јанында, Кан-Оозы аймакта Jабаган-Бажында ла Jабаган ичинде, Кӧксуу-Оозы аймакта Оймон ичинде, Кош-Агаш ла Улаган аймактардыҥ јерлеринде малга азырал белетеери јанынаҥ айалга кызалаҥ. Кыраларды ӱрендеген кийнинеҥ кӱӱк ле кичӱ изӱ айларда кезик јерлерде узак ӧйдиҥ туркунына јааш јаабаган болгон. Кыралар ӱрендеер ӧйинде фермерлер, ээлемдер кӱйдӱрер-сӱркӱштеер материалдарга, ӱрен ашка ас эмес чыгымдар эткен болгон. Jе бӱгӱнги айалгадаҥ кӧрзӧ, ол чыгымдар јандыру бербези јарт. Айалга кату.

Калганчы ӧйдӧ одор јерлерде, ол тоодо Кош-Агаш аймактыҥ кышкы одор јерлеринде ӧлӧҥ эмеш ӧзӱп келген. Кичӱ изӱ айдыҥ башталганы кирезинде ол аймакта болуп, айалганы шиҥдеп кӧрӧристе, анда ӧлӧҥ-чӧп ӧспӧгӧн болгон.

Мындый кызалаҥ айалга тӧзӧлӧ берерде, кӱйгек болгон јерлердиҥ албатыјонына, ээлемдерине азырал јанынаҥ кандый бир болуш эдилер бе?

—Арга-чагы кирелӱ билелерге јонјӱрӱмдик корулаш аайынча министерство ажыра транспорттыҥ чыгымдарыныҥ кезигин орныктырары јанынаҥ болуш эдилер. Анайда ок ыраак аймактарга болуш јеттиргизилер.

Мында бир курч сурак бар: былтыр андый болуш алгандар ол акчаны канайда тузаланганы керегинде отчетторды ӧйинде этпеген болгон.

Текши алза, улуска иждивенческий айалгалар тӧзӧбӧс керек—кезик улус онызына амтажа берет.

Слердиҥ министерствоныҥ коллегиязыныҥ јайдыҥ башталганында ӧткӧн јуунында азырал белетеери јанынаҥ јербойында тузалангадый бастыра аргаларды шиҥдеп, тузаланар керек деп јакылта эдилген болгон эди

—Бу јанынаҥ иштер ӧткӱрилген. Мында куучын јуртээлемдик учурлу ла тургуза ӧйдӧ тузаланылбай турган јерлер керегинде ӧдӧт. Ол  јуунда эдилген јакылта аайынча јербойында кыралардыҥ инвентаризациязы ӧткӱрилет. Бистиҥ министерствоныҥ јакылтазы аайынча Чой аймакта быјыл азырал аайынча резерв белетелет. Бу јуукта Турачак аймактагы айалганы шиҥдеп кӧргӧнис. Быјыл бу аймактыҥ јеринде ӧлӧҥниҥ тӱжӱми, былтыргызына кӧрӧ, коомой—кайда да 70 процент кирезине. Эзеннеҥ ала бу аймактыҥ јерлериниҥ айалгазы текшилей кӧрӱлер. Анайда ок Чой ла Шабалин аймактардыҥ јерлери јанынаҥ инветаризация ӧткӱрип јадыс.

Ол ло јуунда КанОозы аймактыҥ јааны Г. Н. Пильтинниҥ айтканыла, азырал белетегендерге бӱдӱрген ижи, белетеп алган азыралы калас болуп артпазын деп, гарантия берер керек

—Оныҥ да учун ол суракты азырал белетеери јанынаҥ јӧптӧжӱлерле кӧрӱп јадыс. Мал-аштыҥ азыралына суру јаантайын болот деп темдектеер керек.

Бисте Агроцентр деген бюджетный учреждение бар. Эзеннеҥ ала ого техника алып берерге турганыс: бистиҥ университеттиҥ аграрный факультединиҥ, јурт ээлемниҥ Маймадагы техникумыныҥ студенттери анда практика ӧдӱп, азырал белетеериле колбулу иште туружып, ӱредӱ-ченемел алзын деп. Мында экијандай туза болор: јурт ээлемге јиит специалисттер белетелер ле азырал белетеерине болуш болор.

Майма аймактыҥ јерлеринде кӧп арендаторлор бар, је олор ол јерлерле нени де этпей јат. Ол айалганыҥ аайы-бажына јаргы, аргачылар ажыра чыгар керек. Бу јанынаҥ кӧп курч сурактар бар. Мында куучын ол јерлерди учуры аайынча тузаланары, јандырулу иштедери керегинде ӧдӧт.

Бӱгӱн јурт ээлемде кооперативтер тӧзӧӧри јанынаҥ сурак јаан учурлу. Таҥынаҥ ээлемдӱ улустыҥ чедендериниҥ јанында комбайндар, пресс-подборщиктер, сеялкалар ла ӧскӧ дӧ техника туруп јат. Олор јыл туркунына кыска ла ӧйдиҥ туркунына иштеп јат. Кажы ла фермерде бастыра керектӱ техниканы садып алар арга јок. Оныҥ да учун олордыҥ арга-кӱчтерин бириктирип, јурт ээлемниҥ потребительский кооперативтерин тӧзӧӧр керек. Бу сурак јурт ээлем аайынча федерал да, бистиҥ республикан да министерстволордыҥ алдында тӧс деген сурактардыҥ бирӱзи болуп турат. Олор јогынаҥ неме болбос. Мында ок переработканыҥ сурагы тӧс сурак болуп туруп јат.

Бистиҥ јерде малаштаҥ иштеп алып турган продукцияныҥ кеми ас болгоны јажыт эмес. Бу јанынаҥ айалганы оҥдолторы аайынча кандый иштер ӧткӱрилер?

—Биске малдаҥ иштеп алып турган продукцияныҥ кемин кӧптӧдӧр керек, озо ло баштап сӱттиҥ ле эттиҥ кемин. Тургуза ӧйдӧ бисте малдыҥ тирӱ бескези кӱнине орто тооло 800-1000 граммга кожулат, онызы сӱрекей ас. Ороонныҥ тӧс тергеелеринде бу јанынаҥ орто кӧргӱзӱ 2800 грамм. Мынаҥ кӧргӧндӧ, ӱч айдыҥ туркунына олордо малдыҥ бескези 252 килограмм кирезине кӧптӧйт. Оныҥ да учун бистиҥ алдыста малдыҥ азыралыныҥ чыҥдыйын бийиктедери, андый арбынду азырал белетеп алары јанынаҥ јаан учурлу сурак туруп јат. Бу јанынаҥ Кан-Оозы аймакта А. В. Кулаков башкарып турган ээлемде чокым иштер ӧткӱрилет: ол ээлемниҥ ӱч кыразында бу амадула кукуруза отургызыларда, узуны эки метрге јетире ӧзӱп калган. Бу ӧзӱмниҥ тӱжӱми арбынду болоры билдирет. Соҥында кукурузаны ла ашты бириктирип, јулукту чыҥдый азырал белетелер. Анайып азыралдыҥ чыҥдыйын бийиктедер деген амаду тургузылган.

Бу ченемелди Шабалин, Майма ла  Чой аймактардыҥ јерлеринде, Кӧксуу-Оозы аймакта Оймон ичинде тузаланып кӧрӧр керек. Бис бу ченемелле фермерлерди таныштырадыс—кӧрӱп, иште тузаланзын деп.

Азыйда КошАгаш аймактаҥ болгой, Jабаганныҥ кыраларын сугарары тӧзӧлгӧн болгон эди… 

—Бӱгӱн кыраларды сугарарына јаан ајару эдип баштадыс. Кош-Агаш аймакта Чаган-Бугузундагы, Мукур-Таркатыдагы ла ӧскӧ дӧ јерлердеги мелиоративный системалар быјыл јазалат. Эзенде олор текшилей иштеп баштаар учурлу.

Азыйда кажы ла аймакта мелиорация болгон ине. Jе оноҥ ӱзези јайрадылган. Кыраларды ӧйинде ӱрендеп, сугарар керек ине. Jерле иштебезеҥ, оны кичеебезеҥ, оноҥ јакшы тӱжӱм сакыба.

Бир канча јыл кайра Майма аймакта Карлушка јуртка одоштой «Биотехнология» ачылып турарда, ол малга јулукту азырал белетеерине јаан камаанын јетирер дешкен

—Тургуза ӧйдӧ бу предприятие кӱнкузуктыҥ кабыгынаҥ белетеген продукцияныҥ баазына бистиҥ фермерлер, ээлемдер чыдабас. Бисте кӱнкузук отургызылбай турган ине. Тууразынаҥ экелген сырьеноҥ белетеген продукцияныҥ баазы бийик болбой база.  Текши алза, ол предприятиениҥ акча-манат јанынаҥ айалгазы коомой, кредиттер аайынча тӧлӱлериниҥ кеми сӱрекей јаан.

Мынаҥ озо ӧйдӧ јурт ээлемниҥ кӧп тоолу организацияларына арбынду сӱт иштеп алары јанынаҥ пилотный ӱлекерлер аайынча госболуш эдип, ас эмес акча чыгарылган болгон, је ол акчадаҥ јаан ла јандыру болбоды. Ол акча канайда тузаланылып турганы шиҥжӱде тудулбаган, ӱлекерлерле колбулу иштер учына јетирилбеген болгон. Эмди бистиҥ министерстводо бу суракла иштейтен бӧлӱк тӧзӧгӧнис, ол госболуштыҥ акчазы канайып тузаланылып турганын бажынаҥ ала учына јетире шиҥжӱде тудар.

Оноҥ база бир айалгага ајару эдер керек: ээлемге берилген 1 миллион салковой акчала бӱгӱнги айалгада нени эдериҥ, ол кире акча неге једер? Ижин јаҥы баштап јаткан фермерге ижин кӧндӱктирерге ас ла болзо 3,5 миллион салковой кире акча керек. Jаҥы техника, мал-аш садып аларына, кажаган-чедендерди тударына, модернизация ӧткӱрерине ле ӧскӧ дӧ иш-керектерге кӧп акча керек. Госболуштыҥ акчазын алган ээлемдердиҥ тоозы ас, је олордоҥ јандыру јаан болор учурлу.

Бисте јыл туркунына иштеер эткомбинаттар јок. Улустыҥ мал-ажын јууп, откормочный площадкалар тӧзӧп, андый комбинаттар иштедер керек. Анайып бойыстыҥ бюджетный организацияларысты, турбазаларды бойыста иштеп алган эт, сӱт продукцияла јеткилдеп, артыкташканын ӧскӧ јерлердӧӧн садарына келер керек. Импортозамещение деген программа аайынча сӱт иштеп аларына јаан ајару эдилет, государствоны сӱтле бойыс јеткилдеер учурлу деген амаду тургузылган.

Биске маала ажын иштеп аларына, овощехранилищелер тӧзӧӧрине јаан ајару эдер керек. Бисте картошко, капуста, аламалар ла ӧскӧ дӧ не-немелерди чеберлейтен јерлер керек—ӱзезин бойыныҥ ӧйинде јайрадып салгандар. Эскизин орныктырып, јаҥыларын тудар керек. Андый хранилищелер јанынаҥ федерал ла тергее кеминде болуш эдери аайынча јаан программа бар.

Текшилей айтса, бисте аргалар бар, јаҥыс ла иштеер кӱӱндӱ сагышту улус керек.

Jурт ээлемниҥ, фермерлердиҥ рыногын ачар деген амаду тургузып алганыс. Бу јанынаҥ ӱлекерди АР-дыҥ Башчызы, Башкарузыныҥ Председатели А. В. Бердников јӧмӧгӧн. Ол иш-амаду јанынаҥ чокым иштер башталып калган.

Госпрограммалар аайынча акчаманат келет пе?

—Канча кире акча келери госпрограммаларда айдылып калган. «Jурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деген программа аайынча арбынду акча келет, ол тоодо газификацияга. Кызыл-²зӧктӧ газификация ӧткӱрерине 33 миллион, Маймага 4 миллион салковой акча чыгарылып калган, иштер ӧдӧт. Сууӧткӱштер ӧткӱрерине Шабалин ле Оҥдой аймактарга база акча чыгарылган.

Анайда ок укту мал ӧскӱрип турган ла федерал лицензиялу ээлемдерге федерал акчала болуш болор. ²рӧ адалган программа аайынча јиит специалисттерге тура тударына, сӱттеҥир укту мал ӧскӱрип тургандарга  госјӧмӧлтӧ база эдилер. Госјӧмӧлтӧ ӧскӧ дӧ ууламјылар аайынча эдилет.

Jурт јерлерде јолдор јазаарына, тударына акча биске эзеннеҥ ала болордоҥ айабас. Эмди мындый ээжи тургузылган—јурт ээлемниҥ продукциязын табыштырып турган болзо, тергееге акча берилер. Акчаны алып, продукцияны кӧптӧдӧ табыштырбазаҥ—ол тушта акча берилбес.

Куучынэрмек учун јаан быйан.

                                               А. СУЛУКОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина