Алтайдын Чолмоны

Амадулар јаан

30.08.2017

Куран айдыҥ 23-чи кӱнинде АР-дыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы, АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министри Александр Манзыров Чамал аймакта ишмекчи јол-јорыкла болгон. Бу јол-јорыкта оны, башкарып турган министерствозыныҥ бӧлӱктериниҥ јаандары ӱйдешкен.

Бу кӱн, эртен тура аймактыҥ администрациязыныҥ актовый залында јуртээлемтоварчыгараачыларла јуун ӧткӧн. Анда аймактыҥ јааны Евгений Ларин база турушкан. Аймактыҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Татьяна Путинцева «Чамал аймак» муниципал тӧзӧлмӧдӧ агропромышленный комплекстиҥ ӧзӱми керегинде јетирӱзинде аграрный бӧлӱкте «јурт ээлем» иш ӧткӱрип турган деп 13 јурт ээлем предприятие темдектеткенин айткан. Олордоҥ јӱк ле ӱчӱзи чын ла иштеп турган. Регистрация ӧткӧн 112 крестьян фермер ээлемдердеҥ ле таҥынаҥ аргачылардаҥ иштеп тургандарыныҥ тоозы—71. Jуртээлем потребительский кооперативтер јок. Таҥынаҥ мал-аш ӧскӱрип турган ээлемдердиҥ тоозы—4051. 2017 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнине јетире бастыра бӱдӱм ээлемдерде 85,6 миллион салковойго турар јуртээлем продукция эдилип чыгарылган.
Бастыра 13784 условный тын мал кыштадары темдектелет. Мынызы, былтыргы јылга кӧрӧ, 0,5 процентке кӧп.
Ээчий сӧсти алган АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министри Александр Манзыров ого башкарткан министерство республиканыҥ бастыра аймактарыла јорыктап келгенин айткан. Ол «мениҥ бу јамыда иштеп баштаганымнаҥ ала удабас беш ай болор. Jе бу ӧйдиҥ туркунына бастыра аймактарды эбирип келер арга болбогон. Не дезе, РФ-тыҥ јурт ээлем министерствозы јайыла кӧп тоолу керек-јарактар ӧткӱрген ле олордо туружарга келишкен»—деген. Министр ороон кеминде јурт ээлемниҥ сурактарын куучындап, тургуза ӧйдӧ јаан ајару сӱт иштеп аларына эдилип турганын темдектеген. Санкцияларла колбой јербойыныҥ јурт ээлем продукциязын эдип чыгарарына база јаан ајару эдилет. Кӧп тоолу федерал программалар бар, ол тоодо АПК-ныҥ ӧзӱмине ууламјылалган.
Александр Манзыров бӱгӱн јаҥыс ла јурт ээлемниҥ министри эмес, је анайда ок АР-дыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы болуп јат. Вице-премьердиҥ јамызы ого башка министерстволордоҥ тергеениҥ јурт ээлеминиҥ ӧзӱмине ууламјылалган иштерди тӱргендедерин некеер арга берет. Манзыровтыҥ айтканыла, АР-дыҥ јурт ээлем министерствозында мынаҥ озо јети бӧлӱк иштеген болзо, эмди алты бӧлӱк иштейт, бирӱзи јаҥы тӧзӧлгӧн. Ол «министерство мынаҥ озо гранттар ӱлеер иш бӱдӱрген. Эмди дезе, министерствоныҥ ижи ӧскӧртилген»—деген. «Бис јурт ээлемде иштеп тургандарга јаҥыс ла акчаны берип ийеле, он сегис айдаҥ акча кайда деп некеер эмес, бис олорго баштапкы кӱннеҥ ала болужар керек. Гранттар берерин јаҥыдаҥ кӧрӧрис»—деп, Александр Манзыров темдектеген.
АПК-ныҥ ӧзӱминиҥ программазында башка-башка ууламјылар аайынча јӧмӧлтӧлӧр болуп јат. Ол тоодо ФАП-тар, клубтар, суупроводтор, јурт ээлемниҥ специалисттерине јадар јерлер тудары, јурттардыҥ јолдорын јазаары. «Бистиҥ эҥ јаан амаду—ол јурттарда улус артсын деп јакшынак айалгалар тӧзӧӧри болуп јат»—деп, министр айткан.
Александр Манзыров Бугузундагы аржанда тудулган туралар керегинде айдып, бу ченемелди ӧскӧ дӧ јерлерге тузаланарга јазангандарын айткан. Эмди андый ок айалгалар Jуҥмалуныҥ аржанында тӧзӧлӧтӧн эмтир. Министерство аймактардыҥ јаандарына ӧрӧ адалган эки аржанда бир турадаҥ тутсын деп баштанган да эмтир.
Александр Манзыровтыҥ куучынынаҥ оныҥ АР-дыҥ јурт ээлем министерствозын башкарып келеле, јаан амадулар тургусканы јарт сезилди. Jурт ээлемде иштеп тургандарда сурактар чындаптаҥ да кӧп. Кемниҥ де кажаан-чедеенин јазап алар керек, кемде де мал-ажыныҥ тоозын кӧптӧдӧр, кемизинде де мал-ажыныҥ угын јарандырар деген амаду турат. ²лӧҥ коомой бӱткениле колбой азырал садып аларга тургандар кайда. Олордоҥ кемизи де государстводоҥ јӧмӧлтӧ-болуш алган, кемизи де бойыныҥ ла арга-кӱчиле тырмактанат. Онызы кемге де јажыт эмес.
Чамал аймактыҥ администрациязында ӧткӧн јуунныҥ кийнинеҥ аймактыҥ бир канча ээлемдеринде болорго келишкен. Баштапкызы Уожан јуртта маала ажы ӧскӱрип турган Александр Коротичтиҥ ээлеми болды. Бу украин укту кижи канча јыл кайра Алтайга келген эмтир. Мында ол кӧп тоолу једеген теплицалар јазап алала, укроп, петрушка, башка-башка бӱдӱм помидорлор, огурчындар ла оноҥ до ӧскӧзин ӧскӱрет. Jуунадып алган маала ажыла аймактыҥ јеринде турган турбазаларды, бюджетный организацияларды, керек дезе каланыҥ бир канча школын јеткилдейт. Jай туркунына ӱч-тӧрт тонна ӧлӧҥ-чӧп садат. Александр темдек эдип мынайда айткан: «Jаан турбазалар бистеҥ ӧлӧҥ-чӧпти јӱс граммын кайда да беш салковойго садып алат. Ол ӧлӧҥдӧрдӧҥ салат белетейле, онызын туристтерге алтан салковойго садат. Оныҥ учун олор бистиҥ продукцияны јаантайын алат». Коротичтердиҥ маала ажын таҥынаҥ улус база келип алат. Былтыр кӱчӱрген айда је ле деген кар јаап ийген. Оноҥ улам бир канча теплицалар јемирилген. Jирме јылга улай маала ажын ӧскӱреле садып турган Александрдыҥ айтканыла, качан да андый јаан кар јаабаган. «Республика ичинде мындый кеминде мала-аш ӧскӱрип турган кижи јок. Цой деп ӧбӧкӧлӱ кижи бар. Ол эмди маала ажы отургызып турган ба билбезим»—деп, ээлемниҥ јааны айдат. Коротичтердиҥ билези эрте јастаҥ ала орой кӱске јетире эрчимдӱ иштейт. Анайып, ӱч гектар јердеҥ ӧскӱрип алган продукциязыла эл-јонды јеткилдейт. Jӧмӧлтӧ-болуш албаган, јаҥыс ла кредиттер алып, ойто олорды бӧктӧп турган эмтир. Ээлеминде сегис кижи иштейт.
Ээчий јол-јорыгыс бу ок аймакта балыктар ӧскӱрип турган Анатолий Бычковтыҥ ээлемине јетире болгон. Бу кижи азыйда суу болгон јерди арчыйла, ӱч кӧлмӧк јазап алган. Эмди бирӱзинде 1,5 муҥ, экинчизинде 2,5 муҥ ла ӱчинчизинде 3 муҥ кубометр суу бар болуп јат. Бир кӧлмӧктӧ јаандап калган балыктар, одоштой кӧлмӧктӧ эмеш јаандап келгендери ле ӱчинчизинде балдары. Бу ээлемде јай туркунына туристтерге балыктаар айалгалар тӧзӧлгӧн. Олор кармакла тудуп алган форельдерин мында ла быжырып алар аргалу. Ченемелдӱ балык ӧскӱреечиниҥ айтканыла болзо, бир кубометр сууга он килограмм балык саларга јараар.
Бир канча јыл кайра суулар јаандап, јараттарынаҥ ажынарда, мындагы балыктар ага берген эди. Ол тушта јербойыныҥ балыкчыларына ырыс тӱшкендий болгон. Ол учуралдыҥ кийнинеҥ Анатолий Бычковко ээлемин орныктырарга келишкен. Эмди ол јанында агып турган сууныҥ јараттарын бийиктедип алган. Кем билер, айса болзо, суулар катап јаандар ӧй болор. Александр Манзыров удабастаҥ Горно-Алтайскта республикабыста эдилип турган продукцияныҥ саду јери ачыларын айдып, мында ӧскӱрилген балыктар анда база садылар учурлу деген. Анатолий Бычков канча ла кире балыкла јеткилдеер болды.
Эм ӧлӧҥдӧрдӧҥ, тазылдардаҥ, ар-бӱткенис берип турган ӧскӧ дӧ байлыктардаҥ кижиниҥ су-кадыгына, эди-канына тузалу продукция эдип турган Галина Заволоцкаяныҥ ээлеминде болорго база келишкен. Бу кижи ӧлӧҥдӧрди јакшы билер, байа орустап айткажын травник кижи эмтир. Ол билезиле јууган эм ӧлӧҥдӧрди кургадар јерди Чамалда, айлыныҥ јанында тудуп алган. Кургадылган ӧлӧҥдӧрдӧҥ башка-башка ооруларды эмдейтен сборлор белетелет. Мындый иштерди бӱдӱрерин јараткан сертификады бар. Галинаны кӧп улус билетен эмтир. Оныҥ да учун телефоны ӱзӱги јок шыҥырайт. Бастыра ла улус кандый ӧлӧҥди канайда тузаланатанын сурайт. Заволоцкийлер база ла кредит алып, склад тудат. Олор бу ишти мынаҥ да ары улалтар ла јаандадар. Мында јербойыныҥ бир канча кижизи база иштейт.
Барып јӱрген база бир ээлем Денисовтордыҥ билезиниҥ мал сойор цеги болгон деп айдар керек. Бир канча јыл кайра эки јиит бойлорыныҥ акчазына мал сойор цех тудар деп тапкан. Олордыҥ бу амадузы, арайынаҥ да болзо, јӱрӱмде бӱткен. Кайда да госјӧмӧлтӧ дӧ аларга келишкен. Тургуза ӧйдӧ мал-аш сойорына керектӱ бастыра айалгалар тӧзӧлгӧн. Jаҥыс этти тоҥырар јерди јетире јазап ийер керек. Jе эм тургуза Денисовтор кӧп мал-аш сойбой јат. Бир канча школдорго, балдардыҥ садиктерине јеткедий мал-ашты сойып салат. Мал-ажын мында сойдырарга кӱӱнзеп турган јербойыныҥ улузыныҥ тоозы база ас. Айса болзо, Денисовтор кӧп акча сурап турган болор. Эмди бу биле јылкы малдыҥ ыштап салган эдин белетеер кӱӱндӱ. Ого керектӱ печкени садып аларга кайда да 600 муҥ салковой акча керек.
¯знези јурттаҥ ыраак јокто Береловтордыҥ ээлеми турат. Мында беш гектар јерде башка-башка аҥдар ла куштар турат. Береловтор баштап тарый страустар ӧскӱретен ферма тударга сананган. Ол тушта аймактыҥ администрациязы олорго эки гектар јер берген. Кийнинеҥ ӱзеери јерлер алып, чедендеп алгандар. Эмди мында кроликтер, тӧӧлӧр, сарлыктар, тӱлкӱлер, африканский чочколор, эчкилер, такаалар, кастар ла оноҥ до ӧскӧзи аҥ-куш бар. Бу туристтердиҥ сӱӱген јерлериниҥ бирӱзи болуп калган дезем, байла, јастыра болбос. Анчада ла оогош балдарга мында сӱреен јарайт. Туризмниҥ мындый бӱдӱми республикабыста тыҥ ӧзӱм алынбаган болор. Береловтор бу арганы јакшы тузаланып јат деп айдар керек.
Адакыда барып јӱрген ээлем таҥынаҥ аргачы Василий Доронинниҥ маральниги болгон. Ол билезиле кожо 400 марал тудат. 150-ниҥ мӱӱстерин кезет. Анайда ок 25 јылкы ла 25 соок тумчукту мал тудат. Дорониндерде мӱӱсти кезетен, соодотон, кургадатан айалгалар бастыра тӧзӧлгӧн. Туристтерге пантовый ванналар алатан айалгалар база бар. Мында ла ок туристтер јаткадый турачактар, айыл тудулат. Василий ээлемин мынаҥ да ары јаандадар кӱӱндӱ. Jе јери једишпейт. Jанында турган јерлерди Новосибирсктиҥ улузы арендага алган.
Дорониндердиҥ маралдарынаҥ алып турган мӱӱстердиҥ бескезиниҥ орто кеми 4,5 килограмм. Jаан ээлемдерде бу тоо 7-7,5 килограммга једе берет. Оныҥ да учун аҥдардыҥ канын јарандыра иш ӧткӱрер керек. Бу ишти Дорониндер база ӧткӱрет.
Мынайып, бир кӱнниҥ туркунына Чамал аймактыҥ јуртээлемтоварчыгараачыларыныҥ ижиле таныштыс. АР-дыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы, АР-дыҥ јурт ээлем аайынча министри Александр Манзыровко башкарткан министерство јаан амадулар тургузып, олорды јӱрӱмде бӱдӱрерге чокым иштер темдектеп алган эмтир. Бу иштерди аайлу-башту бӱдӱрип, тургускан амадуларына јединер-јединбезин ӧй кӧргӱзетен туру. Бис олорго ачык јолдор кӱӱнзейли!

К. Яшев