Алтайдын Чолмоны

Бичиичилерди тоогоны—калыкты тоогоны…

05.09.2017

Кажы ла јыл кандый бир алтай бичиичиниҥ јажы толуп јатса, литература шиҥжӱчилерге амыры јок иштенерге келижет. Нениҥ учун дезе, калганчы јылдарда олор кемге де керек јок боло берди, ол тоодо јаҥда отурган јаандарга да, республикада Бичиичилер биригӱзине де.

Jе кычыраачыга, тегин калыкка олор керектӱ, бичигин алып таныжарга, кандый бир чӱмдемелин такып кычырарга, бичиичи керегинде нени де билип аларга. Jе эҥ ле учурлузы—јаш ӱйе алтай бичиктерди кычырып, алтай тилин јакшы билзин, су-алтай тилиле эрмектешсин…
Jӱк «Алтайдыҥ Чолмоны» тӧрӧл газеттиҥ бӱктеринде јылдыгы кирген бичиичилердиҥ чӱмдемелдеринеҥ ӱзӱктер јарлалат, радиодо олордыҥ куучындарын, ӱлгерин артисттер ӱнделтет. ²дӱп јаткан јылда онноҥ ажыра кижиниҥ јылдыгы кирген: М. Чевалковтыҥ—200, П. Чагат-Строевтиҥ—130, И. Кочеевтиҥ—90, А. Адаровтыҥ—85, К. Тӧлӧсовтыҥ 80 јылдыктары. 70 јашты албай турум, не дезе, алтай кижи оны темдектебей јат. Jетен экини ажар учурлу, 75 јашты темдектеерге јараар.
Эмди бу бичиичилердиҥ јылдыктары канайда ӧткӱрилгенин кӧрӧли. Алтай литератураныҥ баштапкы чӱмдеечизине учурлай, республикан библиотекада билим симпозиум ӧткӧн. М. Чевалковтыҥ бичиги 3 тилле чыкканы элбеде јарлалган: алтай, орус, немец. Шинжӱчилер оныҥ јаныс ла бичиичи эмес, абыс болгонына ајару эткени кайкамчылу.
Ас тоолу калыктардыҥ чодына кирген, актуга јабарлаткан П. А. Чагат-Строевтиҥ 130 јылдыгы темдектелбеген де болзо, литературалык энчизи белетелген, таҥынаҥ бичигин чыгарары артты. Нениҥ учун дезе, јаҥы ӱйе оны таныбай да бараады.
П. Кучияктыҥ 120 јылдыгы билимчи М. С. Дедина белетеген гранттыҥ акчазыла республика кеминде (ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультединде) ӧткӧн. Билим-практикалык конференцияда Россияныҥ ӧскӧ тергеелеринеҥ јетирӱлер база болгон. Оныҥ материалдары «Актуальные проблемы современной драматургии» деп јуунтыда кепке базылып чыгары пландалат. Культураныҥ министерствозы јаан болужын јетирген деп темдектеер ле олорго јаан быйан айдар керек. Конференцияны ӧткӱрип јада, јаҥы бичик јогын оҥдогоныс. Карын, И. Б. Шинжинниҥ «Мастерство сказительского искусства П. В. Кучияка» (2001) деп бичиги арга болды. Бу бичикти бис конференцияныҥ туружаачыларына сыйладыс, И. Шинжинге быйанду арттыс. Не дезе, бу иш П. Кучияктыҥ јайаан иштерин, эткен керектерин сӱрекей тереҥ шиҥдегениле аҥыланат, ондо учурлу шӱӱлтелер айдылган, орус тилле јарлалганы база тузалу. П. Кучияктыҥ бала тужынаҥ ала эр кемине јетире ол кайчы болуп ӧзӱп келгени ле бойы кайды бичип, орус тилге кӧчӱрип, Москвада кепке базып чыгарганы јилбилӱ шиҥделген. Бу бичикте кайчы кижиниҥ ижи, кайы, чӱмдемелдери чокымдалган. Орустап бичиген учун ӧскӧ уктулар П. Кучиякла таныжар, оморкоор. И. Б. Шинжинниҥ тӱп-шӱӱлтезиле, «П. В. Кучияк—человек большого многостороннего таланта. Его сказительское искусство было замечено народом еще при его жизни и получило высокую оценку. Имя Кучияка, как выдающегося сказителя, долго будет жить в народной среде. Его героические сказания будут снова и снова звучать на устах всех поколений алтайцев, покуда жив будет хоть один кайчи» (1997).
П. Кучияктыҥ 100 јылдыгынаҥ бери солун не де чыгарылбаганын ајаруга алып, культураныҥ министерствозы «Наш Кучияк» деп бичик чыгарар болды. Анда бичиичиниҥ таныш эмес сӱр-јуруктары, јарлалбаган драмазы ла ӧткӧн чактыҥ 30-чы јылдарында јаҥалифле чӱмдеген пьесалары болор. Jада тура П. Кучияктыҥ фотоальбомын баркалары белетеген болзо, база да солун болор эди.
Балдардыҥ бичиичилери дейтен И. Кочеевтиҥ ле А. Ередеевтиҥ јылдыктары база чала темдектелген деп айтсабыс, јастыра болбос. Олордыҥ чӱмдемелдери орус тилге ас кӧчӱрилген. Анчада ла А. Ередеевтиҥ бичимелдерине тайанып, эмдиги јаш корбого сӱрекей керектӱ мультфильмдер, телеберилте белетеер аргабыс сӱреен јаан. Jе ӧйинде нени де этпеген, акча-манатла чотолбогон учун, ондый аргалар тузаланылбай артып ла јат. Алтай болчомдордыҥ тили кайлыкталат, «Карусель» деп берилтени кӧрӱп, балдар орус тилге тӱрген јайылат. А. Ередеевтиҥ 80 јылдыгын бис ГАГУ-да темдектегенис. Солун айылчылардыҥ тоозында бичиичиниҥ карындажы, барказы болгон. «Хронограф« (2017) деп бичикте А. Ередеевтиҥ фотојуругын ӧскӧ кижиниҥ фотосӱриле солып, јастыра берген эмтир. Эмдиги ӱйе таныбай турганда, ээчидези ылгаштырбазы да јарт.
Jарлу, окылу болгон А. Адаровтыҥ 85 јылдыгы да ундылган, кемге де керек јок болуп арткан. Карын, «Звезда Алтая» ла «Алтайдыҥ Чолмоны» оны эзедип, статьялар јарлаган. Мыны ончозын не эзедип турус? Бу суракты элдеҥ озо Бичиичилер биригӱзи Башкаруга ончо керектерди акча-манатла јеткилдезин деп, баштанып, озолондыра кӧдӱрер, тургузар учурлу. Оноҥ НИИ-де ойто орныктырылган јаҥы литература бӧлӱк баштаҥкай эдип, ӱредӱчилерле кожо республикан кеминде ӧткӱрер керек болгон. Не дезе, кажы тушта бис бичиичиниҥ тӧрӧл аймагына, тӧрӧӧн-тугаандарына баштанганыс? Бу јастыра. ¯редӱ ле билим министерство ло культураныҥ башкараачылары бу суракты озолондыра кӧрӧр учурлу. Анчада ла ады-јолы ат-нерелӱ болзо, культураныҥ министерствозы јӧмӧжӧт.
Мынайда атту-чуулу К. Тӧлӧсовтыҥ да 80 јыдыгы ајару јок арткан эди. Jе јерлештери кӧдӱрип чыккан. Республикада ӱредӱликтиҥ ишчилериниҥ билгирлерин бийиктедер институтта (РИПКРО) билим-практикалык конференция ӧткӧн, оныҥ материал-јетирӱлери јуунты болуп чыгар учурлу. К. Тӧлӧсов эзен тушта бичиктерин кепке базып чыгарары кӱч болгон. Калганчы—«Кубал баскан от јанында» (1997) деп бичигин автор 60 јажыла колбой, аргачылардыҥ болужыла чыгарган эди. Бичиичи јада каларда, бойыныҥ ӧйинде А. Адаровтыҥ шылтузында тӧзӧлгӧн лӧ эмди ижин токтоткон «Алтай телекей» деп бичик чыгармада эки бичиги улай-телей чыккан: «Кӱӱктиҥ ӱни» (2004) , «Кажы ла кижи карудаҥ кару» (2006), «Тӧлӧсовты кычыралы» (2007). (Анайда ок Ш. Шатиновтыҥ бичиктери алтай ла орус тилдерле чыккан эди.) Бичиичи бойы бу бичиктерин кӧрбӧгӧн. Жанрлар аайынча кӧрзӧ, К. Тӧлӧсовтыҥ баштапкы адалган бичигине талдалган повестьтер, куучындар, пьесалар кирген. Нениҥ учун дезе, оныҥ романдары 1985, 1987 јылдарда таҥынаҥ чыккан. ¯чинчизи табылбай калган, эмдиге јетире сурузы јок арткан. Оныҥ чӱмделгени чын, колбичимелде толо арткан, је кайда барганы, кем алганы јарты јок. ²рӧги экинчи адалганына ӱлгерлер, куучындар, кокыр јурамалдар, повестьтер кирген. ¯чинчи бичикке дезе ончо жанрлар талдалган: ӱлгерлеринеҥ, драмазынаҥ, куучын-повестьтеҥ, романдарынаҥ ӱренчиктерге келиштире ӱзӱктер кирген.
Мыны не чокымдап турус дезе, бичиичиниҥ јылдыгы элбеде ӧткӱрилбеген. Чӱмдеечиниҥ 75 јылдыгын Каспа јуртта јерлештери темдектеген. Jе андый учурлу керектердиҥ адакы учында кандый да бичик чыгарылбаган. Бичикке иженген прозачы Эрмен ле ӱлгерчи Чынат деп эки уулы да јада калды. Эмди литература билимде К. Тӧлӧсовтыҥ литературадагы энчизин ширтеп кӧрӧр ӧй келди.
Элдеҥ озо бичиктери, оныҥ јайаандыгын шинжӱлегендердиҥ бичимелдери кайда, качан кепке базылып чыккан тисме (библиографический указатель) керек. Оны эткен соҥында, билим-практикалык конференцияныҥ јетирӱлерин јарлаары артар. Оны ээчиде эске алыныштар ла орус кычыраачыга кӧчӱриштер белетеер керек. Бу јаан ла керектӱ иш.
Шиҥжӱчилердеҥ оныҥ чӱмдемелдерин С. Каташ, В. Чичинов, Р. А. Палкина, Н. Киндикова, М. Дедина ширтеген, бичиичилердеҥ П. Самык, А. Ередеев, J. Маскина ол керегинде јакшы бичиген. Мынаҥ ары К. Тӧлӧсовтыҥ чӱмдемелдери аайынча таҥынаҥ шиҥдемел бичик чыгар деп иженели.
Эзенде јылда Л. Кокышевтиҥ 85 јылдыгы, J. Каинчинниҥ, Ш. Шатиновтыҥ, П. Самыктыҥ ла С. Манитовтыҥ 80 јылдыктары болор. 65 јаштары киретен бичиичилерди тоолобой до јадым. Ч. Чунижековтыҥ бичиги барына сӱӱнип јадыс, баркалары «Славный род Чунижековых» деп јуунты белетеген. Л. Кокышевтиҥ 5-чи томы белетелер, артканын озолондыра кӧрӧр керек.
Бу учы-кыйузы јок иштеҥ ӧскӧ, республикан кеминде литератураныҥ музейин тӧзӧӧр сурак ачыгынча артат. ²скӧ калыктарды кӧрзӧ, јарлу бичиичилерине учурлай кереес те тургузып турулар. Эмди бу суракты кӧдӱрбезеес, база ла куру сӧс болуп артар. ²й ӧскӧ, ӱйе јаҥы…

Н. Киндикова,
литератураныҥ шиҥжӱчизи

Редакциядаҥ: Профессор, филология билимдердиҥ докторы Нина Михайловна Киндикова ӱредӱчилерге, магистранттарга, студенттерге керектӱ ондор тоолу бичиктердиҥ, јуунтылардыҥ, монографиялардыҥ, школдордыҥ алтай литературала бӱткӱл программаларыныҥ авторы. ГАГУ-да алтаистиканыҥ ла тӱркологияныҥ факультединде тӧс ижиле коштой, ол Россия Федерацияныҥ тӱркологторыныҥ комитединиҥ турчызы. Онойдо ок Н. М. Киндикова литература шиҥжӱчиниҥ, бичиичилердиҥ јылдыктарына учурлай кепке базылып турган бичиктердиҥ, јуунтылардыҥ материалдарын јуунадаачыныҥ, тургузаачыныҥ ла редактордыҥ чӱмдӱ, кыракы эдетен јаан ижин акту бойыныҥ кӱӱниле бӱдӱрип јат.