Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Горно-Алтайск: јаҥыс та јаткан јерис эмес…»

08.09.2017

Быјыл «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» республикан газеттер тӧзӧлгӧниниҥ 95 јылдыгын темдектеп јат. Горно-Алтайск каланыҥ кӱнин темдектеер байрамда редакциялардыҥ ишчилери јаантайын эрчимдӱ туружат. Бу учуралда тергеебистиҥ государстволык тӧс газеттериниҥ баш редакторлоры Айсулу Кыйгасова ла Алена Казанцева байрам ӧткӧн јерде кычыраачылардыҥ сурактарына каруулар берген.

«Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» газеттер быјыл тӧзӧлгӧниниҥ 95 јылдыгын темдеп јат. Эрмек-куучын мынаҥ башталган.
Алена Казанцева: «Звезда Алтая» газеттиҥ 1-кы номери 1922 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 7-чи кӱнинде «Ойротский край» деп атту чыккан. 1948 јылдаҥ бери бис «Звезда Алтая» деп адаладыс.
Тӧзӧлгӧнинеҥ ала бастыра ӧйлӧрдӧ газет јаантайын тергеебистиҥ ле калабыстыҥ эл-јоныла кожо болгон: солундарды јетирип, јадын-јӱрӱмин, ижи-тожын кӧргӱскен, јондык учурлу сурактарды бӱктеринде шӱӱшкен.
Кычыраачыларла колбу качан да ӱзӱлбеген: улустыҥ редакцияга ийген самараларына јаантайын јаан ајару эдилген, олордо кӧдӱрилген сурактар аайынча јол-јорыктар ӧдӧтӧн. Анайда ок журналисттер јайаан эҥирлер, агитбригадалар тӧзӧп ӧткӱретен. Бу јакшынак јаҥжыгулар улалганча. Редакция спорттыҥ маргаандарын јаантайын јӧмӧп јат. Онойдо, калганчы јылдарда бис Ӱй улустыҥ телекейлик кӱнине уткый дзюдо аайынча эпши улустыҥ маргаандарын ӧткӱредис.
Газет «Звезда Алтаяда» иштеген јайалталу журналисттер Михаил Козловскийдиҥ ле Михаил Акользинниҥ адыла адалган сыйларга конкурстар ӧткӱрип туратан. Быјылгы юбилейлик јылда бис бу кокурстарды орныктырганыс ла журналисттердеҥ ле кычыраачылардаҥ јилбилӱ бичимелдер сакыйдыс.
Айсулу Кыйгасова: Алтай тилле чыккан 1-кы газет база 1922 јылда, кӱчӱрген айдыҥ 15-чи кӱнинде чыккан. Баштап ол орустап чыккан «Ойротский край» газеттиҥ коштончы газеди болгон, је бир јылдыҥ бажында таҥынаҥ чыгарма болуп боло берген. Башка-башка јылдарда газет «Кызыл Солун Табыш», «Кызыл Ойрот» «Ойроттыҥ јери» деп атту болгон ло эмдиги, «Алтайдыҥ Чолмоны» деген адын 1948 јылдаҥ бери аданат.
Алтай калыктыҥ јӱрӱминде тӧрӧл тилле чыккан газеттиҥ учуры сӱрекей јаан болгон ло бу учурын эмдиге јылыйтпаган. Элдеҥ озо, ол алтай тилди корыган ла ӧскӱрген арга болгонын айдар керек. Алтай литератураныҥ ончо классиктери јайаан јолын «Алтайдыҥ Чолмонынаҥ» баштаган, ӧткӧн јуук ӧйлӧрди де эске алза, Аржан Адаров, Иван Шодоев, Лазарь Кокышев, Борис Укачин ле кӧп ӧскӧлӧри де «Чолмондо» иштеген.
Газеттиҥ ишчилери калыгыныҥ јондык ла политикалык јӱрӱминде эрчимдӱ турушкан, албатыныҥ кӧп кыймыгулары оныҥ бӱктеринде чыккан бичимелдердеҥ башталган, ол тоодо Кадында ГЭС-ти тударына, корумдарды тоноп казарына, мӧшти кезерине удурлашкан, Эл Ойынды ӧткӱрерин баштаган кыймыгулар.
Бӱгӱн «Алтайдыҥ Чолмоны» республикабыста јаҥыс та алтай тилле чыккан тӧс газет болуп турган эмес, ол тергеебисте неделеде эки катап чыккан сок јаҥыс газет. Бис орус тилле чыккан «Родник» деген коштончы газетле коштой балдарга учурлалган «Башпарак» деген бӱкти, јииттерге учурлалган «Jылдыстык» деген коштончы газетти белетеп чыгарадыс.
Мыныла коштой «Алтайдыҥ Чолмоны» калганчы јылдарда бичиктер чыгарып баштаган. «Баланыҥ байы», «Аржанныҥ байы» деген јуунтылар, «Ол ыраак ла јуук Jеҥӱниҥ кӱни» деген бичик кычыраачыларыстыҥ бичимелдерине тайанып белетелген. Быјыл бис «Алтай сокровенный: об отношениях с окружающим миром» деген јараш бичигешти орус тилле белетеп чыгардыс, ол тергеебисте јаткан башка-башка укту улуска, јорыкчыларга солун болор деп иженедис.
Редакторлорго республиканыҥ тӧс калазыныҥ јӱрӱминде газеттердиҥ учуры керегинде сурак болгон.
Алена Казанцева: «Ӧткӧн ӧй учун— тӱӱкичилер, келер ӧй учун—политиктер, эмдиги ӧй, ондо болуп турган керектерди бис канайда кӧрӱп, оҥдоп турганыс учун журналисттер каруулу» деген сӧс бар. Оныҥ учун, јӱрӱмде не болуп турганын билерге, оҥдоорго СМИ-лердиҥ јетиргенин, ол тоодо јербойында чыккан газеттерди кыйалтазы јогынаҥ кычырар керек. Бистиҥ ӧмӧликте иштеген улустыҥ ончозына јуугы Горно-Алтайскта чыккан, мында ӧзӱп чыдаган улус, каланыҥ сурактары биске таныш ла јуук. Бистиҥ кычыраачыларыстыҥ кӧп сабазы мында јадат ла газет республиканыҥ тӧс калазына јаан ајару эткени, калачылардыҥ јӱрӱминде газеттиҥ учуры база јаан болгоны, айтпаза да, јарт.
Айсулу Кыйгасова: Горно-Алтайск— республиканыҥ тӧс калазы болуп јат. Мында болуп турган керектер бистиҥ ончо кычыраачыларыска јилбилӱ. Бис каланыҥ башкартузыныҥ солун ӱлекерлери, баштаҥкайлары, мындагы ӱредӱлик ле су-кадыкты корыыр учреждениелердиҥ ижи керегинде улайын бичийдис. Горно-Алтайскта 60 муҥнаҥ ажыра алтай улус јатканын ајаруга алза, бистиҥ бичимелдерис мында јаткан кычыраачыларга база солун болор керек.
Горно-Алтайсктыҥ келер ӧйин газеттиҥ башкараачылары канайда кӧрӱп јат?
Айсулу Кыйгасова: Алтай Республика, оныҥ столицазы—ар-бӱткендик, тӱӱкилик ле культуралык энчи байлыгыла кайкал болгон талалар. Горно-Алтайск келер ӧйдӧ бу байлыгын јылыйтпаган, је арбыдап ӧскӱрген, ичкери ӧзӱмдӱ, кӧп укту албаты-јоны амыр-энчӱ ле нак јаткан солун ла јараш кала болор деп сананар кӱӱним бар.
Алена Казанцева: «Город —бистиҥ јаҥыс та јаткан јерис эмес, је бойыска, бала-баркабыска талдап алган јол» — деп, ойгорлордыҥ кемизи де айткан. Мынайда кӧрзӧ, бистиҥ талдажыс — келер ӧйисти, бойыстыҥ ла балдарыстыҥ, оныҥ кийниндеги ӱйелердиҥ келер ӧйин талдаганы болуп јат. Келер ӧйдӧ Горно-Алтайск мында јаткан улус калазын сӱӱген, ӱренип барган бала-барка бого иштеерге бурылып јанган ла јаткан, эрчимдӱ граждан кӧрӱмдӱ улус јуртаган, ӧйлӧ теҥ алтаган јараш кала болорына мен бӱдедим. Бистиҥ эмдиги «Звезда Алтая» ла «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттерис, каланыҥ «Вестник Горно-Алтайска» деген газеди ондо 100 те, 150 де, 200 те јылдыгын темдектеерине.
Тоолу кӱндердеҥ Горно-Алтайск каланыҥ депутаттар Совединиҥ депутаттарын тудар талдаштар ӧдӧр. Бу талдаштар калачылардыҥ јӱрӱмине кандый кубулталар экелер?
Айсулу Кыйгасова: Талдаштарда турушкан ӱнбереечилериниҥ тоозы тергеебисте јылдаҥ јылга кӧптӧгӧни — улус талдаштардыҥ учурын оҥдогонын, јаҥныҥ органдарын тударында биле тура турушканын керелейт.
Талдаштардыҥ турулталары кандый да болзо, мен сананзам, депутаттар Соведине калачылардыҥ јадын-јӱрӱмин, республиканыҥ јилбӱлерин кичееген тоомјылу ла быжу улус тудулар.
Алена Казанцева: Мен Айсулу Мереевнала јӧп. Бистиҥ эл-јоны ас тергеебисте улус бой-бойын билижер ле партияларды да эмес, иштегедий улусты талдап тудат.
Слердиҥ Горно-Алтайск керегинде айткан јакшы сӧстӧрӧӧр, мен сананзам, бӱдер аргазы јок, не дезе калага ӧзӱп барар јер јок. Горно-Алтайсктыҥ јерин элбедери калганчы катап 50 јыл мынаҥ кайра ӧткӧн. Тургуза ӧйдӧ эбире јаткан Майма, Кызыл-Ӧзӧк, Алферово јурттардыҥ гран-кыйулары калала биригип, эл-јон јуртаган бир јер болуп калган. Слер сананзагар, администрациялык јаҥырта тӧзӧшти ӧткӱрери керектӱ бе, бу ишти бӱдӱргени республиканыҥ тӧс калазыныҥ ӧзӱмине кандый камаанын јетирер?
Алена Казанцева: Бу јаҥыс Горно-Алтайсктыҥ сурагы эмес, Новосибирск, Москва ла ӧскӧ дӧ тӧс калалар администрациялык ӧскӧ тӧзӧлмӧлӧрдиҥ курчузында јадат. Мен сананзам, бу суракты ӧй аайлаар. Байла, оны кожо отурып, шӱӱжер керек.
Айсулу Кыйгасова: Горно-Алтайск быјыл тӧзӧлгӧниниҥ 89 јылдыгын темдектеген. Кӧп-кӧп јылдар мынаҥ кайра ол тӧс јер болорын талдаган улус бу јаан, јараш кала болорын, ого ӧзӧр јер једишпезин сананбаган да болор.
Мен сананзам, бу ончозы аайы-бажына чыккадый сурактар. Бис ӧйлӧ теҥ алтаган, чыннаҥ тӧс кала болуп ӧзӱп келгенисти бу керелейт. База бир канча онјылдыктардаҥ Горно-Алтайскка ӧзӧргӧ оноҥ кӧп јер керек болгой.

Светлана Кыдыева

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина