Алтайдын Чолмоны

«Оноҥ ло аайладым бу—бӧрӱлер»

12.09.2017

Бистиҥ энебистиҥ јӱрӱми ӧткӧн чактыҥ кӧп улузыныҥ јӱрӱмине тӱҥей. Jуу ӧйинде јӱрӱм балдардаҥ бойыныҥ ээжилерин, јаҥын некеп, олордыҥ салымына изин артыргызып, кайда да тузазын, кайда да салтарын јетирген.

Энебис тӧӧлӧс сӧӧктӱ Александра Рысовна Темеева (Санашкина) Jоло алтайда чыккан. Jуу-чак токтоордо, энебис јети јашту болгон. Оныҥ адазы Рыс Санашкин јуунаҥ шыркалу јанган, эҥ јаан аказы Медел кайра бурылбаган. 1962 јылда энебис Кӱпчегенге келип, адабыс, майман сӧӧктӱ Темеев Jалабый Бабыевичле айыл-јурт тудуп, ижи-тожын ак-чек улалткан. Эне-адабыстыҥ эрчимдӱ ижи кӧп кайралдарла баалалган. Адабыс «Ленинниҥ», «Албатылардыҥ Најылыгыныҥ» ордендериле, энебис дезе «Иштиҥ Магыныҥ» 1-кы ла 2-чи степеньдӱ ордендериле кайралдаткан.
Ада-энебис јажына колхозтыҥ малын кабырып, беш балазын чыдадып, албаты ортодо ак-чек јӱрерине таскадып салгандар. Бистиҥ јаш тужыбыс ол ло эне-адабыстыҥ ижиле коштой мал-аштыҥ јанында ӧткӧн. Ол сӱреен јаркынду, ырысту, бистиҥ кӧксибисти тоомјыла, јалакайла толтырган ӧйлӧр болуп арткан.
Олор экӱ бӱгӱн де биске, бала-барказына тоомјы ла тем болуп јӱредилер. Кӱпчеген јурттыҥ эл-јоны ада-энебисти тооп, јаантайын туштажуларга кычырат. Энебис баштамы класстардыҥ классный частарында да эрчимдӱ туружат. Биске Jолодо јӱрген јиит ӧйи, бойыныҥ јӱрӱминде болгон учуралдар керегинде сӱреен кӧп куучындайт. Энемниҥ эске алыныштары кычыраачыларга да байла, јилбилӱ, болор.
«Медел акам јууга чаган айда атанган. Мен таардыҥ оозын туткам, ары акама азык эдип эт салгандар. Ол ак таарды адына канјалап алала барган. Бойы ап-апагаш тере тонду, кызыл кур курчанып алган, ногон бӧрӱктӱ, элик бычкак ӧдӱктӱ болгон эди. Кара-Боомды тӧмӧн атту барып јадарда, мен одоштой јолло јӱгӱрип ӱйдешкем… Бу 1944 јылда болгон керек.
Он јети јашту Медел акам «добровольный комсомолец» болуп, јууга бойыныҥ кӱӱниле атанган. Ол ло јылдыҥ кӱӱк айында госпитальда эмденеле, айлына јанып келген, је удабай фронтко ойто барган. Куран айда «Суруузы јок јылыйган» деп похоронка келген.
Медел акам, балдардыҥ јааны, ишке эрте темиккен, адамла экӱ теҥ-тай иштейтен. Чечен аҥчы болгон, кышкыда тийиҥниҥ де, эликтиҥ де эдин экелетен. Сыны бийик, кеберкек чырайлу кижи болгон. Турлунаҥ деремне јаар тӱшсе, Зоя сыйнымла экӱ сӱреен сакыырыс. Кийнинде угуп турар болзо, Оҥдой јаар военкоматка барып турган кижи болуптыр. Бир катап меге кӱреҥ ӧҥдӱ ботинка да экелген эди.
Медел акамныҥ энеме «Улукунда Губин деп орус кижи черет ӧртӧп турган. Ого уйдыҥ эки терезин апарып салгам, оны алып, ӧдӱктер кӧктӧгӧр, артканын тамандарына тузаланыгар»—деп айтканын угуп туратам.
Адам дезе јууга 1942 јылда Jолодоҥ атанган. 1945 јылда кандык айда оҥ колыныҥ карызында сӧӧги оодылган. Шыркаладала, бир ай кире госпитальда эмденген болуптыр. Адамныҥ эди-канында бу шыркадаҥ башка база беш оогош шыркалар болгон. Jуудаҥ келген кижи деп, адамды улус полеводтыҥ ижине јӧптӧгӧн. Иштеҥ мойноор јаҥ јок, шыркаларынаҥ јазылбаган кижи тӱжине ле албаданып иштеген.
Адамныҥ комуттарды, ӱйгендерди, ноктолорды, армакчыларды улаштырып, кӧктӧп отуратаны санаама кирет. Кандык айда кыра ижине чыгар керек ине. Бу амыры јок иштеҥ улам шыркалары чамыгып, оорып туратан. Эм-тус деп неме бар эмес, кылбышты јылу сууга салып, агаштыҥ чаганазын сарјула кожо кайнадып салар, ол эмезе койдыҥ јуузын, ийттиҥ тӱгин ӧртӧйлӧ кожо салатан. Онойып энем адамды јаантайын эмдеп туратан.
Эмеш оҥдолып келеле, адам малдыҥ ижине барган. Ол ӧйдӧ јердиҥ аҥы, бӧрӱ, сӱреен кӧп болуп, малды торт кырып турган. Бӧрӱ малды туткан болзо, ордына уйла тӧлӧйтӧн ӧй болгон. Койды база тӧлӧтиретен. Кабырган ӱӱриҥнеҥ чыгым болбозо, контора алты айдыҥ бажынаҥ кой беретен. Бир катап биске сый эдип бӧс берген эди.
Энем кӧктӧнӧргӧ ус кижи болгон. Оныҥ мындый јайалтазы биске јаан сӱӱнчи ле арга болгон. Энем, Бачым Ялбакова, сӱреен куучынчы, јалакай, јаантайын кӱлӱмзиренип куучындаар кижи болгон. ²рӧкӧн 92 јашка јетире балдарыныҥ јанында јӱрген эди. Ус колду энем бала-барказына бойыныҥ јажытту эп-сӱмелерин айдып, кӧктӧӧрине ӱредип туратан.
Ада-энебис Кара-Боом деп турлуда тӧрӧӧр койлордо иштеген. Малы јакшы туратан, колхозтыҥ койлорын кабырып, берген планын јаантайын ажыра бӱдӱретен. Адам бойыныҥ алдында ус та кижи эди. Колхозтыҥ тураларын, уйдыҥ кажаандарын тудужар. Jуудаҥ озо олор тӧрт балалу болгон, эҥ кичинек Кичек сыйныс јууныҥ кийнинде чыккан. Бойыста эки јоон уй болгон, ады Мечис ле Боролдой. Каймак-сарјулу, аарчы-курутту јатканыс. Энем јууныҥ да ӧйинде эки уйын јоголтпогон, ӧткӱре тыҥ аштап јӱргенис санаама кирбейт. Кой ӧлзӧ, эдин чачпас, ӱзе ооктоп, казанга кайнадып салар, тус деп неме јок, койдыҥ колы-будын сойоло, терезинеҥ ӧдӱк эдип берер.
Адам ол ло шыркалардаҥ улам оорып, 1952 јылдыҥ чаган айында божоп калган. Акчабай акам черӱде турган, Зоя ла Кичек сыйындарым школдо ӱренип, интернатта јаткандар. Ол јыл колхоз трудкӱнге пыйма ӱлеген. Адамныҥ ла энемниҥ ижи учун эки пыйма алганыс. Ол јыл Зоя ла Кичек школдо пыймалу кыштаган эди.
Jаҥар айда Акчабай акам черӱдеҥ јанарда, јӱк ле сопокту келген. Энем эликтиҥ бычкагын уужап, койдыҥ тӱгинеҥ кийис базып, ук кӧктӧп, уулыныҥ будын јылулаган эди. Энем ол ӧйдӧ оорып, иш эдип болбой турган да болзо, эбин таап, бисти кийииндирген ле».
(Биле эр кижи јок артып каларда, таайыс Акчабай Рысович Санашкин билениҥ бажы болуп арткан. Бистиҥ санаабыста ол амыры јок, капшуун, чыйрак, јалакай, ойынзак кижи деп артып калган. Шоферго ӱренген кийнинде, Jолодо иштеп, оноҥ Кеҥидеги совхозтыҥ Шибеедеги фермазында канча јылдарга тракторист болгон. Таайыстыҥ ижи јаантайын макта болотон. Нина Мефодьевна јеҥебисле кожо тӧрт уул, бир кыс азыраган—А.З.).
«Мен тӧрт класс божотком. Энем оорыган, бисте иштеер кижи јок. Школды артыргызып, он алты јашту Тажый Тыхыновала кожо колхозто кой кабырып баштагам. Тажый јарым јашту уулчакту, ады Володя. Алтыгы Тӱмечинниҥ оозында кыраныҥ учында болчок турада јадып иштегенис. Алты јӱс кой болгон, энем айылда Володяны кичееп турган. Бис экӱ эртен тура чыксаас ла, караҥуй эҥирде јанатаныс. Бастыра ишти бойыс ла эдетенис.
1954-55 јылдарда колхоз ӱч айдыҥ бажынаҥ ишјал акча ӱлеп баштаган. Баштапкы ла катап эки јӱс салковой ишјал алала, не айлу сӱӱнген эдим. Магазинге јаҥы ла сатиновый бӧс келип баштаган, оноҥ алала матрасовка кӧктӧп, ичине саламнаҥ тыгала эски агаш орынга салып, јастык кӧктӧйлӧ, тонымды јабынып алала уктаарым. Мен тен тыҥ ла—бойым орынду кижи.
Бир катап кӱскиде баштапкы кар јааган. Чанакту атту одындап бардым, мен ол тушта 11-12 јашту болгон болорым. Тӱмечинниҥ ичиниҥ ӧрӧ барган агаш-арканы кар туй базып койгон, буудак та тыбылбайт. Кӧрзӧм, бир чичке чагал туру. Оны арайдаҥ ла јыгып алдым, быдап, томырып, чанакка салдым. Тӱн кире берген. Келзем, айылда Тажый отуры. Ол кайдаҥ да одын таап, от салып койгон, тура јылып калтыр. Мениҥ тартып экелген одыным јаш чет эмтир. Jаш бала кургак ла чыкту агашты оҥдобой турганы ол не.
Койго ӧлӧҥ тартар керек, чанакту ӧлӧҥгӧ бардым. Обоо дезе бийик јерде эмтир, мен озо чанактыҥ бажына чылбыр кирези кыл буулап, узун армакчыны учында тужагына орой тартым. Бат, эмди обоого чыгар керек. Айруушты обоого кадайла чек чыгып болбодым. Эмди канайдар деп сананып турум. Байа буулаган узун армакчыны чечеле, бир учыла аттыҥ кӧксинеҥ бууладым, учын обооны ажыра чачып ийдим. Онойып, обооныҥ бажына чыгып, ӧлӧҥди чанагыма салала, тыҥ ла буулаган болгодыйым.
Бир эмеш барып јадала, ӧлӧҥим чанактаҥ тӱжӱп калган. Ачынчылузын не деп айдар! Армакчыны чечип, ӧлӧҥди ойто салып јатсам, атту кижи келген. Уйалганымды не деер. Торбок кабырып турган Кызыл Чурмешев деп јаан кижи эмтир. Ол бажын јайкап, салган ӧлӧҥди ӱзе тӱжӱреле, чанактагы эки јалбагашты тууразыла салды, база агаштар экелип, узун ӱч агашты база ла чанакка туура салды. ²рӧкӧн ӧлӧҥди чанакка торт ло тура ошкош тӧрт толукту эдип јазап, салып берген эди. Кедери агаш аразынаҥ бастрыкка јараар шерде экелип, ӧлӧҥимди јык этире таҥып берген. Ол ӧрӧкӧнниҥ обоо салатан ӱредӱзи јӱрӱмимде јаан болуш болгон.
База бир тушта ойто ло одындап баргам. Ол ло Тӱмечинниҥ ичин ӧрӧ ыраак ла баргам. Бир куу тыт агаш туру, јаҥыс јыгарга бир кӱн керек, мениҥ малтам да не оҥду эмеш. Томырган тыдым јыгылган. Тӱн кирип јат, кӧрзӧм лӧ байагы куда ӧрӧкӧн ойто келип јат. Мениҥ ижимди кӧрӱп, база ла бажын јайкады.
«Сен мыны бӱгӱн апарып болбозыҥ, эртенге јетире уружарга келижер болбой»—деди. Jанында ла чичке кургак агаш турган эмтир, мен оны та канайып кӧрбӧгӧм. Оны кезе чабала, чанагыма салып, таҥып берген. Ол ӧйдӧ айылда чек одын јок болгон. Ол јаан кижи — бистиҥ куда, меге качан да ундылбас, ондый болужын јетирген ӧрӧкӧн узак јаш јажаган эди, сӱреен јакшы кижи болгон.
1954-55 јылдардыҥ кыжы. Алтыгы Тӱмечинниҥ оозында болчок турада јатканыс. Эмди ле ӧтӧги карарып калган кӧрӱнип јадат. Бир кӱн Тажый колхоз нени-нени ӱлеп турган болор бо деп, деремне тӱшкен. Энем ле Владимир айылда арткан, мен койлоп баргам. Айас кӱн болгон. Койлорымды кобыга чыгарып алала кӧрзӧм, бир кургак куу тӧҥӧш туру, ого от салдым. Оттыҥ јанында тӱӱндим, койлорым токыналу отогылап јӱрген. Мен койлоп јӱргемде, сӱреен кожоҥдойтом. Кожоҥдоп отурала кӧрзӧм, койлорым саҥ тӧмӧн маҥтажып барып јаткылады.
Бу ӧйдӧ удура эки ийт келген. «Чы-ык!» — деп кыйгырып турганчам, бирӱзи бир койды јыга басты, экинчизи койлорымды база сӱрӱп турды. Мениҥ «чык» дегенимди чек укпас не. Оноҥ ло аайладым бу — бӧрӱлер. Энемниҥ сӧстӧри санаама кирди: «Jердиҥ аҥы оттоҥ јескинер». Байагы отко јӱгӱрдим, меелейимди кӱйдӱреле, бӧрӱ јаар чачсам, барбайт. Ойто јӱгӱреле, бӧрӱгимди отко кӱйдӱрип, чачагынаҥ тудала, айландырып-айландырып, бӧрӱниҥ ӱстине јӱгӱрдим, оноҥ ло араайынаҥ ыраап баргылады. Бӧлӱнген койлорды јууп, бириктирип јатсам, нӧкӧрим Тажый келди.
Та коркыганыма, та оныҥ келгенине сӱӱнеле, багырып-багырып, ыйладым. Койлорды айылдыҥ јанына токынадып, айылга кирип келзеес, Тажый айдат: «Колхоз беш килограммнаҥ кулур ӱлеп турган эмтир, алып алдым». «Байа бӧрӱ туткан койдоҥ не-не артты не? — дезем, энем: «Барып кӧр» — деп айтты. Атка минеле барып кӧрзӧм, эки куу сӧӧк арткан. Байа эки сӧӧкти алып, экелдим. Кулур бар, «сатируха» кайнадып ажанган эдис.
Ол тушта јай болзо, бригадада ӧлӧҥдӧ, кӱскиде аш јуунадарында, кышкыда мал ижинде иштеер керек. Бистиҥ јаныстаҥ бу иштерде меге туружарга келижетен. Бир катап кышкыда мал ижинде ӱчинчи койчы болуп тургам.
Ол јыл кыштаткан койдоҥ бирӱзи де ӧлбӧгӧн. 1955 јылдыҥ кӱзинде јакшы иштеген бала деп, Штан Бабаков деп кижиле кожо Барнаул јаар кӧрӱге тӧрт кой апараар арга бергендер. Егузеков деп шофер уул бисти кош тартар машиназыла Бийскке темир јолдыҥ јанына јетиреле, анда тӱжӱрип салган эди. Койлу, эки таар сулалу, буткада артып калдыс. Меге, Оҥдойды да кӧрбӧгӧн кижиге, ӱзе ле неме солун болуп турбай. Ондо отурганчабыс, коркышту ла тыҥ «ух-ух-ух» деген бусташ угулган. «Ол паровоз, одынла маҥтадып турган «темир ат» — деп јартагандар. Бот, ол неме тӱнде улайла «бустаар», «кышкырар», уйуктаар да арга јок. Онойып конгон эдис.
Бойыста болуштопто чай ла бир эмеш калаш болгон. Штан, јаан кижи, ӱзе ле билер, айтты: «Сен койдыҥ јанында ла бол, койдоҥ ырааба, мен базып, столовыйды илелеп кӧрӧйин, келзем, сен барарыҥ». Jаан удабай ойто келген, «Бу ла ыраак јокто столовый бар эмтир, барып ажанып ал»—деп кӧргӱсти. Мен андый јерде болгон эмезим. Кӧрзӧм, очередьте ӱзе эр улус. Очередим јууктап келерде, јаан ӱй кижи отуры: «Что тебе, доченька?». «Мне чай»—дедим. «Еще ничего не надо?»—деп сураарда, каруузын «нет» — деп јандырдым. Ары-бери кӧрзӧм, улус кандый ла курсак јип јат. Бир стакан чай уруп берди.
Келеримде, Штан мени ажанбаган деп билип ийген. Тал-тӱште сторож ӱй кижини айбылап салала, мени ээчиделе ол ашканага апарган, тойо азыраган. Анда бис эки конок јатканыс. Анайып, Барнаулга јеткенис. Кӧрӱде јети кӱн турушканыс».
Бу мениҥ энемниҥ куучындарыныҥ бир ле канчазы. Оныҥ эске алыныштарынаҥ бичик те јазаарга јараар. Бис ада-энебиске су-кадык кӱӱнзеп, узак јылдардыҥ туркунына јаныбыста эзен-амыр отурзын деп, кӱӱнзейдис.

А. Зубакина