Алтайдын Чолмоны

Бис аҥ-куш алдында молјулу

15.09.2017

Республиканыҥ государственный јаҥыныҥ органдарыныҥ ла муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ башкараачыларыла Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ Кызыл бичиктерине кийдирилген ӧзӱмдерди, аҥ-кушты корыыры ла чеберлеери аайынча суракка учурлай бу јуукта видеоконференция ӧдӧрдӧ, АР-дыҥ аҥ-кушты корыыры, тузаланары ла орныктырары аайынча комитединиҥ председатели Айдар Петрович ОЙНОШЕВ Кызыл бичиктерге кийдирилген аҥ-кушты корыыры ла чеберлеери јанынаҥ чыдуларды бӱдӱрери јербойында канайда ӧдӱп турганы керегинде јетирӱ эткен.

Аҥ-кушла колбулу бу сурак бистиҥ кычыраачыларды јилбиркедип турган учун, оныҥ јетирӱзин газетке келиштирте јарлап јадыс:
—Бистиҥ комитет республиканыҥ государственный јаҥыныҥ аҥдаарында ла аҥ байлыкты корыырында, чеберлееринде государственный политиканы, ол тоодо РФ-тыҥ бу бӧлӱк сурактар јанынаҥ берилген бир канча чыдуларды бӱдӱрер бӱдӱреечи органы болуп јат. Ар-бӱткенниҥ федерал учурлу аҥылу коруулду јерлериндеги аҥ-кушты корыыры бистиҥ чыдуларга кирбейт. Комитет бойыныҥ чыдуларын бӱдӱрерге, улус јасактыҥ ээжи-некелтелерин бузып аҥдаарын ла мылтык-јепселле колбой ӧдӱштирӱ эдерин болдыртпаска болуп, МВД-ла, Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыла, РФ-тыҥ нацгвардиязыныҥ черӱлериниҥ федерал службазыныҥ бистиҥ тергее аайынча бӧлӱгиле 2016-2017 јылдарда ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱретен иштердиҥ планын ла графигин тургускан болгон. Анайда ок АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ ар-бӱткениниҥ аҥылу коруулду јерлериниҥ дирекциязы» деген бюджет учреждениезиле 2017 јылда ӧмӧ-јӧмӧ иштер ӧткӱрери јанынаҥ план база тургузылган. Бу план аайынча Сайлугемдеги нацпарктыҥ, Алтайдыҥ биосферный заповеднигиниҥ ишчилериле кожо Кызыл бичиктерге кийдирилген јерлерде ӧмӧ-јӧмӧ рейдтер, эл-јон ортодо јартамалду иштер, бӧрӱлердиҥ тоозын кирелендирери јанынаҥ аҥдаш ӧткӱрилет.
2016 јылда комитеттиҥ госинспекторлоры коруулду учурлу 478 рейд ӧткӱрген, улус аҥдаш ла аҥ-кушты чеберлеери јанынаҥ административный ээжилерди бусканы учун 225 протокол тургузылган. Улустаҥ 36 тузак, 10 чакпы, 41 мылтык айрып алылган, бу мылтыктардыҥ тогузы МВД-ныҥ органдарында регистрация ӧтпӧгӧни јарталган. Ээжи-некелтелерди бускандарга текшилей 207,5 муҥ салковойдыҥ штрафтарын тӧлӧзин деген јӧптӧр јарадылган, бу акчаныҥ 180 муҥ салковойы тӧлӧдилген. Тӧлӧбӧгӧн штрафтардыҥ керектери АР-дыҥ јаргы приставтарына оноҥ ары аайлаштырарына табыштырылган. Ээжилерди бузып, јети эликтиҥ ле эки айуныҥ эттерин транспортло апарып јаткан улус туттырткан. Алты эликти ле јуҥманы улус баш билинип, атканы јарталган. Бу учуралдар аайынча 740 муҥ салковой акчага исктер эдилген, олордыҥ 680 муҥ салковойы тӧлӧдилген.
Комитеттиҥ госинспекторлоры 2017 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала бӱгӱнге јетире ӧйдиҥ туркунына улус аҥдаары ла аҥ байлыкты корыыры керегинде јасакберимниҥ ээжилерин канай бӱдӱрип турганын шиҥдеп кӧрӧри јанынаҥ 265 рейд ӧткӱрген, РФ-тыҥ КоАП-ыныҥ 8.37 тизиминиҥ 1-кы бӧлӱги аайынча административный ээжи-некелтелерди бусканы јанынаҥ 207 протокол тургускан.
Бу ӧйдиҥ туркунына ээжи-некелтелерди бускандарга 202 муҥ салковойдыҥ штрафтары салылган, оныҥ 120 муҥ салковойы тӧлӧдилген. 258 муҥ салковойго эдилген исктер бастыразы тӧлӧдилген. Улус ээжилерди бузып, 14 элик, 4 тарбаган, бир кумдус ӧлтӱргени ле олорды транспортло тартып апарып јатканы илезине чыгарылган. Шиҥжӱ иштер ӧткӱрер тушта 29 тузак, 26 чакпы, 62 мылтык, ол тоодо тогус мылтык регистрация јогынаҥ тузаланылган, улустаҥ айрып алылган. 8 кижи аҥдаар тап-эриктерин јаргыныҥ јӧби аайынча айрыткан, былтыр—24 кижи айрыткан болгон.
Сууныҥ биологический байлыктарын корыыр амадула, бистиҥ комитет Росрыболовствоныҥ Верхнеобской тергеелик башкартузыныҥ Горно-Алтайский бӧлӱгиле кожо былтыр ла быјыл ӧмӧ-јӧмӧ иштер ӧткӱрериниҥ пландарын тургускан болгон. Сууныҥ биологический байлыктарын корыыры аайынча административный бузыштар болгоны јанынаҥ бистиҥ госинспекторлор 2016 јылда 8 јетирӱ ле 2017 јылда 4 јетирӱ эткен.
2010 јылда РФ-тыҥ гражданини ороонныҥ Кызыл бичигине кийдирилген шоҥкорды (сокол балобан) ээжилерди бузып апарып јадала, госинспекторлорго Кан-Оозы аймактыҥ јеринде туттырткан. Шоҥкор јайымга божодылган болгон. Бу кушка суруу јаан, анчада ла араб ороондордыҥ улузыныҥ јанынаҥ. Оныҥ да учун шоҥкорлорло колбулу браконьерство, контрабанда текшилей элбегени ол. Бу куш учун кӧп акча тӧлӧп јадылар. Текши ороон кеминде алза, бу куштыҥ тоозы кезем астаганы шак ла ол контрабандала колбулу.
РФ-тыҥ ла АР-дыҥ Кызыл бичиктерине кийдирилген кочкорго 2016 јылда Кош-Агаш аймактыҥ јеринде аҥдаганы илезине чыгарылган. Бурулу кижи уголовный каруузына РФ-тыҥ УК-зыныҥ 258.1 тизиминиҥ 1-кы бӧлӱги аайынча тургузылган, ол кижи кеми 500 муҥ салковойдыҥ чыгымын бойыныҥ кӱӱниле орныктырып салган. Jе бу каршулу учуралды тереҥжиде кӧрзӧ, андый аҥдашты јакыткан бурулу улус тууразында артып калган.
Кызыл бичиктерге кийдирилген аҥ-кушты корыырын тыҥыдарга болуп, республиканыҥ гран-кыйуларга јуук јерлеринде аҥ ээлемдердиҥ производственный инспекторлорыныҥ тоозы 13-ке кижиге кӧптӧдилген. Олорго аҥдаш ла аҥ байлыкты корыыры јанынаҥ ээжи-некелтелерди бускан улуска акт-протокол тургузары ла ол документти комитеттӧӧн аткарары јанынаҥ чыдулар берилген.
Комитетте бистиҥ республиканыҥ јоголордыҥ бери јанында аҥ-кужын корыыры аайынча комиссия тӧзӧлгӧн. Кандый тындуларды республикан Кызыл бичикке кийдирери эмезе оноҥ чыгарары аайынча шӱӱлтени бу комиссия эдет.
АР-дыҥ Кызыл бичигине кийдирер деген шӱӱлтениҥ тооломына кирген тындулардыҥ тоозында: тооргы, Певцовтыҥ жабазы, јаан ак цапля, кумай, кобчик, хрустан, ортон кроншнеп, эки ӧҥдӱ кожан. Тоозы эмеш-умаш кӧптӧгӧн учун, Кызыл бичиктеҥ чыгарар деген тындулардыҥ тооломында: горбоносый турпан, жемчужный вьюрок, тушканчик-прыгун, оошкы баарчык, скалистая овсянка, князек, јаан сорокопут, Матвеевтиҥ перламутровказы, јажыл жаба. Республиканыҥ Кызыл бичигине кийдирилген балыктардыҥ тоозында: сибирский осетр, стерлядь, нельма, ускуч. Бу балыктар баштапкы категорияга келижет—олор ас туштап јат ла олордыҥ тоозы Алтай Республиканыҥ јеринде тӱрген астайт.
РФ-тыҥ ла АР-дыҥ Кызыл бичиктерине кийдирилген аҥ-куштардыҥ тоозы канча кире болгонын чотко аларга болуп, бистиҥ комитет архардыҥ тоозын чотко алары аайынча ишти јылдыҥ ла ӧткӱрет. Ирбистиҥ тоозын чотко алары јанынаҥ иштиҥ баштапкы бӧлӱги быјыл Кош-Агаш аймактыҥ јеринде тулаан-кандык айларда ӧтти, тургуза ӧйдӧ оныҥ экинчи бӧлӱги ӧдӧт.
Кызыл бичиктерге кийдирилген аҥ-куш јанынаҥ административный јаҥбузуштар болбозын озолондыра јеткилдеерге, бистиҥ комитет бойыныҥ ижин СМИ-лер ажыра кӧргӱзип, јартамалду иш ӧткӱрет.
Ирбис азыранып турган аҥ-кушты база тудуп, јип турган бӧрӱлердиҥ тоозын кирелендирерге ле бӧрӱлер аҥ-кушка, мал-ашка јаан салталарын јетирбезин јеткилдеерге болуп, комитеттиҥ баштаҥкайыла республиканыҥ аймактарында 180 аҥчы-бӧрӱчилердеҥ турган 30 бригада тӧзӧлгӧн. Аҥчылар 2017 јылдыҥ башталганынаҥ ала 421 бӧрӱ ӧлтӱрген, ол тоодо Оҥдой аймакта—87, Кош-Агашта—82, Улаганда—77, Кӧксуу-Оозында 75, Кан-Оозында—33, Шабалинде—31, Чамалда—21, Маймада—7, Турачакта—7, Чой аймакта—1.
Бистиҥ тергеебистиҥ аҥ-кужын корыыры ла чеберлеери јанынаҥ иш мынаҥ да ары улалар. Бу иш текшилей кандый айалгада ӧдӧри, келер ӱйелерге ар-бӱткенниҥ байлыгынаҥ не артары-артпазы албаты-јонныҥ јӧмӧлтӧ-болужынаҥ база јаан камаанду.

А. СУЛУКОВ белетеген