Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Jондык сыйга—талдама јерлештеристи

19.09.2017

Бӱгӱнги эрмек-куучын Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган «Оноский клуб»—«Оностогы кӱреее» деген коммерциялык эмес фондтыҥ јааны Аржан ИТАШЕВЛЕ ӧдӧт.

—Аржан Валерьевич, куучын-эрмегисти ады јарлу алтай јурукчы ла јондык-политикалык ишчи Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган фондтыҥ Jондык сыйыныҥ учуры ла амадузы јанынаҥ баштап ийели.
—Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган фондтыҥ Jондык сыйы (мынаҥ ары Jондык сый) Алтай Республиканыҥ эл-јоныныҥ кӱӱн-санаазына тайанып тӧзӧлгӧн. Бу сыйдыҥ тӧзӧӧчилери Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган коммерциялык эмес «Оносский клуб»—«Оностогы кӱрее» деген фонды ла «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газеттиҥ редакциязы болуп јат.
Jондык сыйдыҥ амадузы јанынаҥ айдар болзо, лауреаттарды бу сыйла Алтай Республиканыҥ ичкери ӧзӱмине билимде, культурада, санатта, литературада, спортто ло физический культурада јеткен једимдерин баалап, кайралдап јат. ¯зеери лауреаттыҥ оноҥ арыгы једимдӱ ижин јӧмӧп-болужып јатканы деп айдар керек. Jондык сыйдыҥ лауреаттары таҥынаҥ кижи, јайаан ӧмӧликтер ле организациялар болор аргалу.
—Jондык сыйла кандый учуралда кайралдап јат, чокымдап, јартап ийзеер.
—Темдектезе, билим бӧлӱгинде—билим ачылталар, билим иш кепке базып чыгарганы учун;
—культура ла санатта—јураган јуруктары, кӱӱлик произведениези, театрал санат ла хореография бӧлӱгинде ижи, кинематография ла мультипликация произведение учун;
—литературада—литератураныҥ бастыра бӱдӱм жанрлары аайынча чӱмдемелдер;
—јондык иште—Алтай Республиканыҥ ӧзӱмине јетирген једимдери;
—физический культурада ла спортто Россия кеминде ле калыктар ортодо ӧткӧн маргаандарда јаан једимдери ле јеҥӱлери учун кайралдадат.
Jондык сый јылдыҥ ла јаҥжыкканы аайынча Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыккан кӱнинде, чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде, Оносто јурукчыныҥ јеезелӱ јуртында кӧдӱриҥилӱ айалгада табыштырылат.
—Jондык сыйга лауреаттыҥ ады-јолы канайда адалып, јарталып турган ээжи јанынаҥ кычыраачыларга угарга-билерге јилбилӱ ине. Слердиҥ сӧзӧӧрди-јартамалаарды угуп ийели.
—«Алтайдыҥ Чолмоны» тӧрӧл газедис јыл туркунына Jондык сыйдыҥ лауреадына кандидаттардыҥ ады-јолдорын илелеп кӧрӧт. Онойдо ок Jондык сыйдыҥ фондыныҥ тӧзӧгӧзин јӧмӧӧр-болужар јетирӱлик јӧмӧлтӧни ӧткӱрет.
Jондык сыйдыҥ лауреадына кандидатуралардыҥ ады-јолдоры кӱчӱрген айдыҥ 1-кы кӱнине (2017) јетире адалар. Кандидаттарды јайаан ӧмӧликтер, јондык организациялар, биригӱлер, Jондык сыйдыҥ учредительдери адаар аргалу. Jондык сыйдыҥ кандидадына божоп калган улустыҥ ады-јолы адалбас.
Кандидаттардыҥ ады-јолдорын кӱӱнзеген, јилбиркеген улус «Алтайдыҥ Чолмоны» ажыра адап, ӱнин берерге јараар.
Темдектезе, ӧткӧн 2016 јылда «Алтайдыҥ Чолмоны» ажыра эҥ кӧп ӱнберишле лауреат болуп Радмила ла Эмил Теркишевтер чыккан. Спорттыҥ улузы Ай-Мерген Аткуновты адап, ӱнин берген. Онойып, бис бирлик јӧпкӧ келип, Jондык сыйдыҥ 2 лауреадын ададыс.
—Аржан Валерьевич, база бир јакшынак, јарамыкту јаны—адап, чыгарып јаткан кандидаттарыс, лауреаттарыс кыйалтазы јогынаҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетти бичидип алган чындык кычыраачылар болор керек, чын ба?
—Чындап та, биске бӱгӱнги кӱнде алтай тилистиҥ байлыгын корып, оныҥ учурын кӧдӱрери јанынаҥ тыҥыда иштеер керек. Оныҥ учун бис Jондык сыйдыҥ Ээжилерине эмеш кубулталар эткенис.
Бисте лауреаттарды Интернет те ажыра адаар деген шӱӱлте, амаду болгон. Эмеш алаҥзып турала, токтоп калдыс. Интернет јашӧскӱримге эптӱ эмей. Кийнинде, јада-тура Интернет те ажыра ундыбай, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке бичидип, бу тузалу ишти ӧткӱрерис деп иженедим.
1991 јылдаҥ ала Jондык сый Алтай Республиканыҥ эҥ учурлу, тоомјылу сыйы деп јолду чотолот. Онойып ла бу сыйдыҥ учурын бийик тудар амадула иштеп јадыс. Jондык сыйдыҥ фондыныҥ ижинде туружарга кӱӱнзеген улусты кычырадыс. Бистиҥ эжигис слерге јаантайын ачык.
Мынаҥ ары Jондык сый јанынаҥ ишти јаан, орто ло болчомдор ортодо башка-башка ууламјыларла ӧткӱрер амаду бар. 2020 јылда јарлу алтай јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгы темдектелер. Айдарда, фондтыҥ ижи чокым амадула, учурлу керектиҥ ончо јанын элбеде, тереҥжиде кӧргӧниле улалат деп айдарга јараар.
—Слер кычыраачыларга Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган коммерциялык эмес «Оносский клуб»—«Оностогы кӱрее» деген фондтыҥ турчызы јанынаҥ айдып берзеер?
—Фондтыҥ турчызы болорго кӱӱнзеген кижи угузу бичик бичип, фондко кирзе, ого онызын керелеген билет табыштырылып јат. Билеттӱ, фондтыҥ окылу турчызы кижи организацияныҥ Уставы аайынча јарадылган ээжи-некелтелерди буспас учурлу.
Фондтыҥ 1-кы таҥмалу биледине Алтайский Горный Думаныҥ баштапкы председатели, Россияныҥ ады јарлу јурукчызы ла государстволык ишчизи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ ады-јолы ӱргӱлјикке кереес эдип бичилген. Оноҥ ары 500 номерге јетире билеттер Jондык сыйдыҥ лауреаттарына, «Оносский клуб»—«Оностогы кӱрее» деген коммерциялык эмес фондтыҥ турчыларына берилер.
500-теҥ ары членский билеттер тегин улуска берилер. Jе фондтыҥ турчызы јыл туркунына кандый да иште турушпаза, билетти ойто кайра јандырарга келижер. Кычыраачыларда, тегин улуста фондтыҥ ижи јанынаҥ кандый шӱӱлтелер бар, бичизин, айтсын. ²мӧ-јӧмӧ ишке бис белен.
—Бӱгӱнги кӱнде фондко кирерге кӱӱнзеп турган улус бар ба?
—Турчыларыс кӧп, олор текши Россияда, онойдо ок јер-телекейдиҥ ӧскӧ дӧ ороондорында бар. Темдектезе, јурукчыныҥ Оностогы јеезелӱ јуртында иштеп турган Евгений Тукуековты эҥ баштапкы турчылардыҥ бирӱзи деп айдарга јараар. Jер-телекейде Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јӱрӱмдик, јайаандык јолыла кандый кӧп улус јилбиркеп јат. Алтайдыҥ ар-бӱткениле, кеениле, јаражыла улу јурукчы јерлежис канча чактар туркунына кижиликти кайкадар ине. Jурукчы И. И. Шишковты «агаш аразыныҥ јурукчызы» деп тегиндӱ адабаган эмей. Онойдо бис Г. И. Чорос-Гуркинди «кырлардыҥ-туулардыҥ узы, кааны» деп айдар учурыс бар.
—Фондтыҥ ижинде база кандый амадулар бар?
—Jаан-јаш бойыныҥ ӧскӧн-чыккан јериниҥ тӱӱкизи, ук-тӧстӧриниҥ, јаандарыныҥ чӱм-јаҥжыгулары, јерлештери ле оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу јилбилӱ сурактар аайынча бичизин. Jаандарыс бӱгӱнги кӱнде эзен-амыр отурарда, билерин угуп, бичиир керек. Кепке базып чыгарар эп-арганы табарыс ла. Газет ажыра фондтыҥ адынаҥ ойындар, маргаандар да ӧткӱрерис. Темдектезе, «Эҥ артык ӱлгер», «Jилбилӱ учурал» ла о.ӧ. Ончо бу керектерде јаш јайаан јайалталар эрчимдӱ турушсын.
Эҥ ле оморкодулузы, сӱӱнчилӱзи Оносто јеезе јуртка республиканыҥ эл-јоны барып турганы. Анчада ла Оҥдой, Кан-Оозы аймактардаҥ јаан-јаш улай келет. Телекей ичинеҥ келип турган улус јанынаҥ куучын да јок. Олор јол-јорыгында озо ло баштап Оноско барат.
—Фонд бичиичи Кӱлер Тепуковло ӧмӧ-јӧмӧ алтай мультиктер јазап турган деп билерис. Бу иш мынаҥ ары улалар деп ижемји бар ба?
—Куучын јок. Ижис улалар. Мультиктерди, бичиктерди чыгарарыс. Келер ӱйениҥ салымы, алтай тилистиҥ салымы бӱгӱнги бистеҥ камаандузын ундыбас керек.
Jурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына кӧп ӧй артпады. Айдарда, ӧмӧ-јӧмӧ ижисти эрчимделтели. 1991 јылдаҥ ала Юрий Антарадоновтыҥ ла «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ӧткӱрген чокым ижиниҥ шылтузында Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ады-јолы, онойдо ок албатыныҥ ортозынаҥ чыккан лауреаттарыс Алтай Республиканыҥ алтын кӧмзӧзи деп айдар керек. Алтын кӧмзӧбис арбыдаар, ӧзӧр деп иженедим.
—Аржан Валерьевич, тузалу эрмек-куучын учун јаан быйан.

К. ПИЯНТИНОВА

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган сыйдыҥ лауреаттары
1991 јыл—Григорий Самаев
1992—Болот Байрышев
1993—Тамара Мендошева
1994—Тожыла Енчинов
1995— Сурайа Сартакова
1996— Валерий Тебеков
1997—Владимир Кыдыев, АлтайчыСанашкин
1998—Эзен Уланкин
1999—Аржан Кӧзӧрӧков
2000—Василий Соенов
2001—Айана Шинжина
2002—Алексей Эдоков
2003—Амаду Мамадаков
2004—«Алтай Кай» ӧмӧлик
2005—Вера Тадинова
2006—Артур Марлужоков
2007—Вячеслав Ельдепов
2008—Евгений Бутушев
2009—Николай Чепоков
2010—Раиса Модорова
2011—алтай кеп-кийим кӧктӧӧр «Ай-Тана» мастерской
2012—Михаил Кулунаков
2013—Сарымай Урчимаев
2014—Аржан Товаров
2015—Александр Трифонов
2016—Ай-Мерген Аткунов, Радмила ла Эмил Теркишевтер

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина