Алтайдын Чолмоны

Чымалы уйазындый јаандап јаранзын!

22.09.2017

2017 јылдыҥ сыгын айыныҥ 15-чи кӱнинде Чамал јурттыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 175-чи јылдыгына учурлай јаан байрам ӧткӧн. Чамал—Россия Федерацияныҥ Алтай Республиказындагы јараш јурттардыҥ бирӱзи. Ол Чамалдагы јурт јеезениҥ ле Чамалдагы муниципал тӧзӧлмӧниҥ тӧс јурты болуп јат. Республиканыҥ тӧс калазы Горно-Алтайсктаҥ 100 километр ыраагындагы бу јурт 1842 јылда тӧзӧлгӧн.

Тӱӱкиге баштанып кӧрзӧбис, XIX чактыҥ ортозында тургун калыктыҥ јӧбсингениле, мында Бийский уездтиҥ Смоленский волостьтыныҥ 30 крестьян билези кӧчӱп келген. 1849 јылда мында миссионерлердиҥ станы тӧзӧлгӧн лӧ ол ӧйдӧҥ ала Чамал јурттыҥ ӧзӱмине камаанын јетирген. XIX чактыҥ учында јурт ай-кӱниниҥ айалгазынаҥ улам курорт болуп јарлалган. Бальнеологический курортко Томсктыҥ билимчилери, интеллигенциязы келип турар болгон. Мында јарлу улус В. В. Сапожников, Г. Н. Потанин, В. Я. Шишков ло ӧскӧлӧри де болгон.
Чамал јурт Чамал волостьтыҥ административный тӧс јери деп баштапкы ла катап 1920 јылда темдектелген. Ол керегинде Алтайский губревкомныҥ Горно-Алтайский уездти алдындагы Каракорумский уездтиҥ гран-кыйуларыла (тӧс јери—Шабалин јурт) јарадып салган јӧбинде айдылат. Jаҥы тӧзӧлгӧн Горно-Алтайский уездке Чамал волость кирген.
Совет ӧйинде, 1930-чы јылдарда, Чамалда ороонныҥ Башкарузыныҥ курорты тӧзӧлгӧн. М. И. Калининниҥ ӱйи Екатерина Ивановнаныҥ (ол мында 1931-1935 јылдарда јаткан) турушканыла јуртта чеметтеҥ эмдеер санаторий, совхоз, калаш быжырар јер, мылчалу кийим јунар комбинат ачылган.
***
Чамал јурттыҥ сыгын айдыҥ алтын-сары кӱнинде ӧткӧн юбилейине учурлалган байрамга кажы ла јурт јеезе бойыныҥ кӱӱлик сыйын белетеген. Jурт администрациялардыҥ јаандары Чамал јурттыҥ эл-јонын акту кӱӱндеринеҥ уткыгандар. Оҥдой аймактаҥ јыргалга «Параллель» ансамбль келген.
«Чамалда тӧрӧл јуртын сӱӱген, бала-баркаларына ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ јаҥжыгуларын чебер энчилеп артырып турган јакшынак эл-јон јуртайт»,—деп, Чамал аймактыҥ јааны Александра Механошина уткуулду сӧзинде темдектеген. Чамалдыҥ улузыныҥ шылтузында ок республиканыҥ айылчылары аймакты јарадып, бери амырап улайын келип туру деп ол чокымдаган. Аймактыҥ јарлу ла јараш јерлери керегинде јетирӱлерди јурттыҥ эл-јоны јетирет. Александра Леонидовна јурттыҥ улузына ырыс, бек су-кадык, элкем-телкем јӱрӱм ле айас теҥери кӱӱнзеген.
Чамалдагы јурт језеениҥ администрациязы байрамнаҥ озо јурт садоводтордыҥ конкурсын јарлаган. Бу конкурста бойыныҥ јайалтазын кӧргӱзер аргала кӧп улус тузаланган деп айдар керек. Тоомјылу улус: А. Г. Ешов, Т. П. Борсукова ла А. П. Захарова кирген жюри «Кайкамчылу маала-ажы», «Тату амаду» ла «Чечектердиҥ кӱреези» деген номинацияларда тургузылган эҥ артык маала-ажын, чечекти кыракы ылгаган ла јеҥӱчилдерди кайралдаган. Конкурстыҥ туружаачылары јурт администрациядаҥ ла «Орифлейм» компаниядаҥ сыйлар алган.
Jурттыҥ учурлу байлыгы—ол улус. Олор ок Чамалдыҥ тӱӱкизин тӧзӧп, эдип јат. Олор ӱлгерчилер, кожоҥчылар, јурукчылар, чӧрчӧкчилер ле бойыныҥ профессиязына јӱрегин, јӱрӱмин беринген ӧскӧ дӧ ишчилер. Чамалда ондор јылдарга чыгара јӱрӱмин бир керекке учурлаган билелер бар. Ол тоодо Шипиловтордыҥ билези (иштеги текши стажы 101 јыл), Федченколордыҥ билезиниҥ иштеги текши стажы 74 јыл, Манеевтердиҥ текши стажы 81 јыл, Пласкеевтердиҥ иштеген стажы 138 јыл ла Зубакиндердиҥ билези 179 јыл текши стажту.
Ондор јылдарга сӱӱште ле тоомјыда јуртаган билелер кӧп. Владимир ле Зинаида Пьянковтор быјыл бриллиант тойын (60 јыл јуртаган) темдектеген. Федюхиндер ле Могилевскийлер 55 јыл јуртап, изумруд тойын эткен. Владимир ле Надежда Горночаковтор 50 јыл јуртап, алтын тойын темдектеген.
Байрамда онойдо ок Чамал јурттыҥ эҥ јаан јашту кижизи Екатерина Григорьевна Долговага тоомјы эдилген. Ол быјыл юбилейлӱ 95 јажын темдектеп јат. Эҥ јиит кижи—ол јуукта чыккан уулчак, Тимур Булатович Бодрягин. Бу јыл башталардаҥ ала аймактыҥ тӧс јуртында 107 уулчак ла кызычак чыккан.
Jуртта кӧп балдар азыраган билелер база тоомјыда. Олордыҥ тоозында 103 биледе бойлорыныҥ да, азырап та алган балдар чыдайт. Сегис уул ла кыс азырап чыдаткан Александр ла Светлана Сафроновтор балдар таскатканы ла биледеги јаҥжыгуларды тыҥытканы учун Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ Jарлыгыла Ада-энениҥ магыныҥ Ордениле кайралдатканын јуулгандар изӱ колчабыжула уткыгандар.
«Чамал тӱштӱк алтайлардыҥ тилинеҥ (чымал) муравейник деп кӧчӱрилет,—деп, Бешпелтирдеги јурт језеениҥ јааны Владимир Каланов айткан.—Мен јурт бойыныҥ адына туруп, эл-јоны кӧптӧзин, ӧзӱм алынзын ла једимдӱ иштезин деп кӱӱнзейдим».
Jыргалда ӧскӧ дӧ јилбилӱ керектер, соот-ойындар болгон.

К. Огорелкова

Тӱӱкидеҥ: 1924 јылдаҥ ала Чамал аймак болгон бу аймак 1933 јылда Эликманар аймак деп адалган ла тӧс јурты Эликманар боло берген.
1962 јылда Эликманар аймак Майма аймакка кийдирилген, 1963 јылдаҥ ала ойто аймак боло берген. 1965 јылдыҥ чагаан айында Эликманар аймактыҥ јери Шабалин аймакки кийдирилген. 1992 јылдыҥ куран айынаҥ ала алдындагы Эликманар аймактыҥ гран-кыйузында Чамал аймак боло берген. Онойып, ол эҥ јиит аймактардыҥ тоозында болуп калган.