Алтайдын Чолмоны

Телекейде јарлу ла јараш јолдордыҥ бирӱзи—Чуйдыҥ јолы

22.09.2017

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде Чуйдыҥ јолына государстволык учур бергенинеҥ ала 95 јылдыгына, онйдо ок 2022 јылда толотон 100 јылдыгына учурлалган јаантайын иштеер кӧрӱ кӧдӱриҥилӱ, окылу айалгада ачылды.

Федерал јолдордыҥ «Алтай» деген башкартузыныҥ, јолдордыҥ федерал агентствозыныҥ ла Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла ӧткӱрилип јаткан кӧдӱриҥиде салымы, ижи-тожы јолло колбулу сӱреен кӧп окылу айылчылар, јол ижиниҥ кӱндӱлӱ, тоомјылу ишчилери, ветерандары, кӧрӧӧчилер турушты.
Кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ баштапкы ордынчызы Роберт Пальталлер, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Председателиниҥ ордынчызы Михаил Терехов, федерал јолдордыҥ «Алтай» деген башкартузыныҥ јааны Ярослав Долинский, кӱндӱлӱ јол тудаачы, јол ижиниҥ ветераны Геннадий Ерофеев, строительдердиҥ Национал биригӱзиндеги строительный комитеттиҥ председатели Леонид Хвоинский, эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова ла оноҥ до ӧскӧ улус уткыдылар.
Баштапкы вице-премьер јуулган улусты уткып тура, республиканыҥ эл-јонына, бу јолды туткан улуска ла оныла тӱни-тӱжи јорыктап јӱргендерге туулык јолдыҥ јӱрӱмдик учуры јанынаҥ элбеде айтты. Тӱӱкиге бурылар болзо, Улу Торко јол ӧйинде Чуйдыҥ јолы керегинде айдылып турганын база чокымдады.
«Jӱрӱмниҥ, ӧзӱмниҥ јолы улай ла ӧскӧн-јаранган. Совет ӧйдӧ туулык јолды текши ороон туткан. Jе эҥ ле јарамыктузы, оморкодулузы оныҥ јаҥы тӱӱкизи—калганчы 12 јылдыҥ туркунына Чуйдыҥ јолы јаҥыртылат. Бу иш Алтай Республиканыҥ Башчызы Александр Бердниковтыҥ баштаҥкайыла ӧдӧт.
Бӱгӱнги кӱнде туулык јол эмдиги ӧйдиҥ јолы, ороонныҥ башкартузыныҥ јӧмӧгӧниле 2011 јылдаҥ ала јаҥыртылып, јаанадылып јазалат. Кемиле, учурыла алар болзо, сӱреен јаан иш. Россия кеминде транспорттыҥ ичкери ӧзӱми аайынча федерал программала Чуйдыҥ јолыныҥ 69 километрин 4 полосалу эдип јазаары темдектелген. Туулык јол республикага киретен јолдоҥ ала Себи-Оозы јуртка јетире јаҥыртылып јазалар. Бӱгӱнги кӱнде туулык јолдыҥ шак ла бу бӧлӱгине јаан јӱк келижет, кӧлӱктер де кӧп, туристтерге јарамыкту, јилбилӱ объекттер де арбынду. Jаан иш 14 строительный пусковой комплекстерге бӧлинген.
Мында кӧлӱктер јӱрер 4 полосалу јол тудулар. Бу ӱлекердиҥ јарымызы бӱткен, бӱгӱнги кӱнде ондый 14 километр јол иштеп јат ла 2020 јылга јетире мындый јолды Алтай Республикага киретен јолло бириктирип ийерис. Чокымдап айтса, ол јолдыҥ 30 километр кирези болор.
Jолдыҥ јаҥыс та чыҥдыйы бийиктеп турган эмес, је онойдо ок јолдыҥ экијандай барган инфрастуктуразы јаранат. Jаҥы кереестер де тудулат. Мынаҥ озо Коля Снегиревко кереес ачылган ла быјылгы јылда дезе Чуйдыҥ јолын туткан јол тудаачыларга кереес тургузылган»—деп, вице-премьер айтты.
Кӧдӱриҥиниҥ туружаачылары јарлу National Ceographic журнал Чуйдыҥ јолын телекейде эҥ јараш 5 јолдыҥ тоозына кийдирилгенин темдектедилер. Темдектезе, республикан парлементтиҥ спикери Михаил Терехов кичӱ изӱ айда Россия Федерацияныҥ Госдумазында ӧткӧн «Чуйдыҥ јолыныҥ јаҥы ӧйи» деген јаан кӧрӱ керегинде айтты. Госдумада ӧткӧн кӧрӱни кӧп тоолу депутаттар, политический партиялардыҥ Госдумадагы фракцияларыныҥ башкараачылары ла кӧп ӧскӧ дӧ окылу улус кӧрӱп, бийик баа берген деп темдектеди.
Оныҥ айтканыла, оныҥ кийнинеҥ кӧрӱ бистиҥ республикада ӧдӧрдӧ, эл-јонго туулык јолдыҥ тӱӱкизиле таныжар јарамыкту айалга болгон. Бӱгӱнги кӱнде музейде ӧдӱп јаткан кӧрӱдеҥ бис таланыҥ албатызыныҥ оморкоп јӱрген јолыныҥ башка-башка ӧйдӧги једимдериле, јаҥыртуларыла јилбиркеп таныжадыс.
Федерал јолдордыҥ «Алтай» деп адалган башкартузыныҥ јааны Ярослав Долинский уткуулду сӧзинде башка-башка јылдарда Чуйдыҥ јолын туткан ла онойдо ок оныҥ јазалду-јаҥыртулу иштеринде ак-чек, эрчимдӱ турушкандарга јаан быйанын айтты.
Ол јаан изӱ айда Чике-Таманда јӱрӱмниҥ, ӧзӱмниҥ јолын туткандарга, олордыҥ нерелӱ ижин баалап, јол тудаачыныҥ сӱр-кеберин тургустыс деп чокымдады. Онойдо ок Ярослав Долинский скульптор Алексей Агриколянскийдиҥ јайаан ижин бийик баалады. Росавтојолдыҥ башкартузы скульптордыҥ ижин бийик баалап, оны кайралдаары јанынаҥ јӧп јаратканын ол айтты.
Кӧдӱриҥиде Леонид Хвоинский јуулгандарды солун кӧрӱле уткып тура айтты: «Граждан јууныҥ кийнинде ӧйдӧ бу јол калыктар ортодо учурлу баштапкы јол болгон деп билерим. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында бу јолло фронтко керектӱ аш-курсакты, кийим-тудумды тарткан.
Чындап та, Чуйдыҥ јолы калганчы онјылдыктарда јаҥыртылган ла јаранган. Бӱгӱнги кӱнде туулык јолло кӧп тоолу туристтер јорыктап, јолды кайкап, мактап барат. Мынаҥ да ары бу јол јаранар, ӧзӧр деп иженедим. Россияныҥ, орооныстыҥ кажы ла кижизи туризмниҥ јилбилӱ деген јерине кыйалтазы јогынаҥ келер, таныжар учурлу».
Ол музейдиҥ јаанына «Дороги, мосты и тоннели Российской Федерации» деген бичикти табыштырды. Бу бичикте јол ээлемниҥ тӱӱкизи тогузынчы чактаҥ бери кӧргӱзилет. Энциклопедияга јол ижиниҥ кӱндӱлӱ ветерандарыныҥ, ороонныҥ бийик кайралдарыла кайралдаткандардыҥ ады-јолдоры кирген. Бичикте онойдо ок Туулу Алтайдыҥ туулык јолы керегинде јетирӱ бар болуптыр.
Jол ижиниҥ ветераны Геннадий Ерофеев јол тудар иште јаан јӧмӧлтӧзин јетирген Койшибай Туганбаевтиҥ ады-јолыла кандый бир оромды адаары эмезе мемориал досконы тургузары јанынаҥ шӱӱлтезин айтты. Ол 30 јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына јол ижинде нерелӱ иштеп, Кош-Агаштагы 221 таҥмалу ДЭП-ти башкарган. База бир шӱӱлтези техникумдардыҥ бирӱзинде строительный факультет ачып, јол ууламјыда иштеер улусты белетеери јанынаҥ болды.
Эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова государстволык учурлу Чуйдыҥ јолыныҥ кӧмзӧзин оныҥ 100 јылдыгына јетире байгызып тереҥжидер амадула керектӱ јетирӱлерди јууры јанынаҥ айтты. Оныҥ темдектегениле, шак бу амадула ветерандарла туштажулар ӧткӱрилер, фотојуруктарды ла архивный документтерди јуур иш тӧзӧлӧр.
Чуйдыҥ јолына учурлалган кӧрӱ солун ла байлык. Кӧрӧӧчилер кӧрӱниҥ чике ортозында телекейде эҥ јараш јолдордыҥ бирӱзине учурлалган интерактивный макетле јилбиркеп танышты. Музейдиҥ ишчилериниҥ јартаганыла, бу макетле аргалары кирелӱ де улус таныжар аргалу. Jолдыҥ македи «куучындашкадый, јартамал алгадый» лампочкаларла јеткилделген.
Кандый бир јурттыҥ эмезе кереестиҥ адын билерге турза, керектӱ кнопкага базып ийзе, лампочка чӱрче ле јарыдып ийер. Мында ла табло тургузылган, оноҥ ӱзеери јетирӱни аларга јараар. Туулык јолго учурлалган кӧрӱде онойдо ок кыдат торконыҥ бӱдӱмдери, јес акча, јыламаштар тургузылган. Чуйдыҥ јолын туткан улустыҥ нерелӱ ижине учурлалган кеми кичинек кереес те солун. Туулык јолдыҥ јазал иштеринде, јаҥыртуларында јолды керектӱ кеминде тудары аайынча иште туружып турган строительный башкартулардыҥ јӧмӧгӧниле-болушканыла кӧп кӧмзӧ материалдар бар. Ол материалдарда садуныҥ кижи бачым ӱстине ӧдӱп болбос туулык јодын бийик ӧзӱмдӱ, инфраструктуразы тыҥ јолго кӧдӱрип кӧндӱктиргени керегинде айдылат.
***
РS: Чуйдыҥ јолыныҥ јаҥы тӱӱкизи бойыныҥ јолын 2007 јылда алынган деп айдарга јараар. Ол ӧйдӧ Росавтојолдыҥ јакылтазыла олорго кирип турган федерал јолдордыҥ «Алтай» деген башкартузы туулык јолды јаҥырта јазаар ӱлекер белетеген. Чуйдыҥ јолын јазаарыныҥ тӧс амадузы тискинчилерге јарамыкту, чыҥдый айалганы быжулаары ла јолдордо јеткер болбозын јеткилдеери.
Темдектелген иш јӱрӱмде ээчий-деечий бӱдет. Шак онойдо темдектелгениле, Алтай Республикада јаан ӱлекер аайынча Чуйдыҥ јолында 428 километрдеҥ ала 495 километрге јетире јаҥыртулу јазал ӧдӧт. Объект 14 бӧлӱкке ӱлелген, 3 иштерге табыштырылган.
Алтай Республиканыҥ јолын јаҥы эп-сӱмелерле тузаланып јазап турганын эл-јон, туристтер бийик баалап јатканы оморкодулу. Jол эбире јылына аҥылу ајаруда. Айалга тургузылган метеостанциялардыҥ ла фотовидеофиксацияныҥ болужыла чокым шиҥжӱде.
Быјыл Чуйдыҥ јолына государстволык учур бергенинеҥ ала 95 јылдыгыла колбой Росавтодор ло онойдо ок ого кирип турган федерал јолдордыҥ «Алтай» деген башкартузы кӧп тоолу баштаҥкайлу ишти бийик кеминде ӧткӱрген ле ӧткӱрет.
Чуйдыҥ јолы телекейде јарлу ла јараш деген 5 јылдыҥ тоозында адалып турганы јарамыкту. Ол бойыныҥ тӱӱкизиле, чӱмдемелде ле кинодо айдылып кӧргӱзилгениле, оныла ады-чуузы јарлу улустыҥ салымы чике колбулу болгоныла јарлу. ¯зеери эбире курчаган ар-бӱткени кайкамчылу. Тоолу сааттыҥ туркунына Алтайдыҥ кайкал болгон объекттериле таныжар ырысту арга бар. Шак мынаҥ улам тузалу ӱлекер тургузылган. Ол ӱлекердиҥ амадузы Чуйдыҥ јолын ачык теҥериниҥ алдында музейге бодолду эдип јазаары.
Темдектезе, Ак-Боом јурттыҥ јуугында тургузылган кереестиҥ ордына јаҥызы тургузылган, кӧлӱктер токтоор токтоду јазалган. М. Михеевтиҥ «Есть по Чуйскому тракту дорога» деп кожоҥыныҥ сӱр-кебери Коля Снегирев. Онойып, ол ӧткӧн ӧйдиҥ ончо тискинчилериниҥ сӱр-кебери боло берген. Коля Снегиревко кереести оныҥ нӧкӧрлӧри 70 јылдардыҥ учкары Чуйдыҥ јолыныҥ 744-чи км тургускан. Эмди эски ЗИС-тиҥ ордына АМО—ӱч тонна бескелӱ кӧлӱк турат. Кожоҥдо Николай мындый кӧлӱкле јорыктаган деп айдылат. Бийиктей кереесте АМО-ныҥ кийнинеҥ американ Виллис барып јат. Кереести эбире јаан јолды эзеткен кӧп тоолу јолдор салылган. Тискинчилердиҥ туткан эски кереес Бийскте, Чуйдыҥ јолыныҥ музейинде турат.
Чуйдыҥ јолы јӱрӱмниҥ, најылыктыҥ јолы деп тегиндӱ адалбаганын ӧткӱрилип јаткан јаҥыртулу иш недеҥ де артык керелейт. Алтай Республиканыҥ ичкери ӧзӱминде, экономиказында јаан јолдыҥ айалгазы база учурлу.

К. ПИЯНТИНОВА