Алтайдын Чолмоны

Тӱӱкизи ле ижи байлык

26.09.2017

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институды 65 јыл кайра, 1952 јылда, тӧзӧлгӧн. Алдында јылдарда ГАНИИИЯЛ (тӱӱкиниҥ, тилдиҥ ле литератураныҥ билим-шиҥжӱлӱ Горно-Алтайский институды) деп адалган институттыҥ ижиниҥ тӧс ууламјызы—ол Туулу Алтайда тилди, диалекттерди, литератураны, тӱӱкини, этнографияны ла фольклорды шиҥжӱлеери ле бу билим дисциплиналарла билим иштерди бичиири ле кепке базары болгон.

     2001 јылдыҥ јаан изӱ айынаҥ ала Алтай Республиканыҥ Башкарузы ГАНИИИЯЛ-ды Алтаистиканыҥ институды деп адаар, ого баштапкы алтай билимчи С. С. Суразаковтыҥ адын берер јӧп јараткан. Тергеениҥ јарлу билимчилери башка-башка јылдарда оныҥ директоры болуп иштегендер. Баштапкы директоры С. С. Суразаков болгон.
     Бӱгӱнги кӱнде Алтай Республиканыҥ тӧс билим организациязы болуп турган бу институт—тергеебистиҥ калыктарыныҥ тӱӱкизин, тилин, культуразын шиҥдейт; Алтайдыҥ калыктарыныҥ Сибирьдиҥ, Тӧс Азияныҥ калыктарыла этнокультурный колбуларын тӱҥейлештирип шиҥжӱлейт; алтайлардыҥ ла тергеениҥ ӧскӧ дӧ калыктарыныҥ тӱӱкидеги, культурадагы энчизиле таныштырат. 2013 јылдаҥ ала Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган институттыҥ директоры болуп Николай Васильевич Екеев иштейт.
      Институттыҥ 65 јылдыгына учурлалган куучын-эрмегис Н. В. Екеевле ӧдӧт.
  —Институттыҥ 65 јылдыгыла колбой, кӧп керектер ӧткӧн. Олордыҥ эҥ јилбӱлӱ ле элбек ӧткӧндӧри керегинде куучындап берзеер, Николай Васильевич?
—Ончо керектер јилбӱлӱ ле элбеде ӧткӧн деп темдектеер керек. Юбилейлӱ јыл Билимниҥ кӱнине учурлалган керектердеҥ башталган. Бис ого учралалган кӧдӱриҥилӱ керекте турушканыс ла 2016 јылда чыккан бичиктердиҥ таныштырузын ӧткӱргенис. Т. М. Тощакованыҥ 115 јылдыгына учурлай «Алтай языкознание: литературный тилдиҥ ӧзӱминиҥ, бӱгӱнги орфографияны јарандырарыныҥ курч сурактары» деген Бастырароссиялык билим-практикалык конференция ӧткӧн лӧ оныҥ материалдарыныҥ јуунтызы чыккан. Т. М. Тощакова баштапкы билимчи-лингвист, Алтай Республиканыҥ билимин ле ӱредӱлигин тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи, јарлу јондык ишчи болгон. Ол онойдо ок кӧп тоолу билимчилерди таскадып ӱреткен. Ол тоодо С.С. Суразаков, С.С. Каташ, Н.А. Кучигашева, П.Е. Тадыев, З.С. Суразакова, Н.Н. Суразакова, А.Т. Тыбыкова, З.С. Казагачева, С.М. Каташев, Е.Г. Мултуева, В.Н. Тадыкин, В.Д. Сатлаева, М.В. Тартыкова ла ӧскӧлӧри де болгон.
Институт быјыл кӱӱк айда ӧткӧн «Павел Кучияктыҥ 120-чи јылдыгы: алтай драматургияныҥ курч сурактары» деген билим-практикалык конференцияныҥ ӧткӱреечилериниҥ тоозында болды. Конференцияда П. В. Кучияктыҥ энчизиниҥ, тӱрк калыктардыҥ театрал кеендигиниҥ, драматургияныҥ тилиниҥ сурактары ла ӧскӧ дӧ сурактар кӧрӱлген.
Юбилейге учурлай газеттерде, телекӧрӱлтеде бичимелдер, кӧрӱлер болгон. А. В. Анохинниҥ эл музейинде институттыҥ ижине учурлалган кӧрӱ тургузылган. Jаан изӱ айда М. В. Чевалковтыҥ 200 јылдыгына учурлай «Евразияныҥ калыктары: Тӱӱки, Культура, Тил» деп Бастырароссиялык билим-практикалык конференция ӧткӧн. Ондо ӧскӧ ороондордоҥ билимчилер база турушкан. Конференцияда Россия Федерацияныҥ 12 тергеезинеҥ келген билимчилердиҥ 80 доклады, ӧскӧ ороондордыҥ билимчилериниҥ 14 доклады угулган. Конференцияда Горно-Алтайсктаҥ (Алтай Республика), Кемероводоҥ (Кемеровский область), Абаканнаҥ (Хакассия Республика), Новосибирсктеҥ (Новосибирский область), Тобольсктоҥ (Тюменский область), Томсктоҥ (Томский область), Кызылдаҥ (Тува Республика), Уфадаҥ, Стерлитамактаҥ (Башкортостан Республика), Казаньнаҥ (Татарстан Республика), Улан-Удэдеҥ (Ьурятия Республика), Санкт-Петербургтаҥ, Москвадаҥ; Кыргызстаннаҥ (Бишкек, Джалал-Абад, Баткен), Китайдаҥ (Хух-Хото, Пекин), Италиядаҥ (Виченца) билимчилер келген. Мында ок эки симпозиум болгон: «Н. К. Ялатовтыҥ јайаандыгы ла алтай фольклористиканыҥ курч сурактары» ла «М. В. Чевалковтыҥ бӱгӱнги гуманитар шиҥжӱлердеги энчизи».
Бу јылдыҥ база бир аҥылу кереги—ол филология билимдердиҥ докторы, Алтай Республиканыҥ билиминиҥ нерелӱ ишчизи, институттыҥ баш билим ишчизи З. С. Казагачевага «Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ кижизи» деп ат бергени. Бу билимчиниҥ профессиязында ла јондыкта эткен керектери бийик учурлу, јондыкта эптӱ-јӧптӱ айалга болорына, калыктар ортодо амыр-энчӱни, најылыкты ла ӧмӧ-јӧмӧликти тыҥыдарына камааны јаан.
   —Кажы ла организация ӧйлӧ кожо бойыныҥ ижинде јаҥыртулар эдет. Слердиҥ институтта кандый јаҥыртулар, кубулталар болды?
—Институттыҥ ижинде кубулталар болбой база. Ишти пландаарында программаларга ла ӱлекерлерге кӧчкӧнис билим шиҥжӱлердиҥ турулталу ӧдӧрине јаан камаанын јетирди. Тургуза ӧйдӧ иш-тош шиҥжӱлердиҥ тематиказы аайынча ӧдӧт. 2008-2015 јылдарда институттыҥ билим ӧмӧлиги «Алтай Республиканыҥ калыктарыныҥ эткнокультурный энчизи—тергеениҥ турумкай ӧзӱминиҥ тӧзӧгӧзи» деген ведомственный адылу программала иштеген. 2016 јылдаҥ ала бу программаныҥ тӧс керектери эдилип туру.
Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ «Алтай Республикада јонјӱрӱмдик бӧлӱкте ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ турултазын бийиктедерине ууламјылу кубулталар» деп Jакаанында темдектелген керектердиҥ планын бӱдӱрерге институтта билим-шиҥжӱлӱ лаборатория тӧзӧлгӧн. Ол республиканыҥ калыктарыныҥ материально-культурный энчизин шиҥжӱлеер «Алтай—Алтын кырлар» деген ӱлекерле иштейт.
2017 јылда бистиҥ ороондо политический репрессиялардыҥ башталганынаҥ ала 80 јылдыгы. Тӱӱкичилер Туулу Алтайда политический репрессиялардыҥ материалдарын јууры ла шиҥжӱлеери јанынаҥ јаан иш бӱдӱрген. Ол иштиҥ турултазында архивтердеҥ алынган «Туулу Алтайдагы политический репрессиялар» деген јуунты чыкты.
Jуук ӧйдӧ «Туулу Алтайда совет ӧйиндеги (1922—1953 јј.) политический репрессиялар» деп ӧмӧлик монография чыгып јат. Бу монографияда Туулу Алтайда репрессияларды, олордыҥ тергеедеги аҥылузын ла келер ӧйгӧ кандый камаанын јетиргенин шиҥжӱлеер ченежӱ эдилет. Билим литературага, кепке базылган элбек јетирӱлерге ле архивтерде документтерге тайанып, партийный ла государственный ишчилерди, интеллигенцияны, крестьяндарды, мӱргӱӱл ишчилерди истешкени шиҥжӱлелет. Jуунтыныҥ каруулу редакторы Н.В. Екеев, тургузаачылары М.С. Каташев, Л.Н. Мукаева, Г.Б. Эшматова.
Быјыл ӱлӱрген айдыҥ 26-чы кӱнинде «Россияныҥ национальный тергеези революцияныҥ кубулталарыныҥ ла сталинизмниҥ политический системазыныҥ тӧзӧлгӧниниҥ ӧйинде. 1917-1939 јј. (Ойротияныҥ—Туулу Алтайдыҥ темдегинде)» деп конференция ӧдӧр.
—Институттыҥ билимчилери база кандый федерал, республикан, ведомственный программаларда, ӱлекерлерде туружат, Николай Васильевич?
—«Россияныҥ бирлигин тыҥыдары ла Россияныҥ калыктарыныҥ этнокультурный ӧзӱми (2014-2020 јылдар) деп федерал адылу программадагы, Алтай Республиканыҥ «Культураныҥ ӧзӱми» ле «Экономикада аргаларды ла аргачылыкты ӧскӱрери» деп государственный программаларыныҥ подпрограммаларындагы («Алтай Республикада јуртаган калыктардыҥ бирлигин ле этнокультурный ӧзӱмин тыҥыдары»; «Ас тоолу тургун калыктардыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱми») темдектелген ьилим иштерди бӱдӱрип јадыс.
Онойдо ок билимчилер РФФИ-ниҥ гранттарыла аҥылу сурактар јанынаҥ иштейдилер.
    —Билимчилердиҥ Россияда, ӧскӧ дӧ ороондордо ӧткӱрилип турган кандый экспедицияларда, конференцияларда турушканы јилбилӱ…
—Институттыҥ ишчилери алты билим конференцияда турушкан, ол тоодо калыктар ортодогы—ӱч, 2 бастырароссиялык ла 1 тергеелик конференцияларда. Олор Горно-Алтайскта, Якутскта, Чебоксарыда, Казаньда, Бишкекте (Кыргыстан) ӧткӧн лӧ олордо бистиҥ билимчилер 30 доклад эткен.
Институт кажы ла јыл фольклор, этнография ла тил аайынча материалдар јуур экспедицияларда туружат. Онойып, институттыҥ языковедтери эки јыл кайра Алтай Республикада тилдердиҥ айалгазыныҥ мониторингин ӧткӱргендер.
«Алтайлардыҥ јаҥжыккан культуразында чӱм-јаҥдар» деп ӱлекерди бӱдӱрер амадула институттыҥ этнографтары ла фольклористтери Кош-Агаш, Кан-Оозы, Оҥдой, Улаган аймактарла экспедицияга јӱрген.

Н. Бельчекова