Алтайдын Чолмоны

Кирелте де, ӱнбереечиниҥ јилбӱзи де учурлу…

29.09.2017

     Алтай Республиканыҥ алтынчы катап тудулган Эл Курултайыныҥ сыгын айдыҥ 22-чи кӱнинде ӧткӧн 28-чи сессиязы керегинде газетте јарлалган. Бу ок кӱнде, сессияныҥ кийнинде, депутаттар пресс-конференция ӧткӱрдилер. Ондо Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ Председателиниҥ ордынчызы, «Единая Россия» партияныҥ парламенттеги фракциязыныҥ башкараачызы М. А. Терехов, парламенттиҥ акча-манат, калан ла экономикалык политика аайынча комитединиҥ председатели С. А. Ефимов, парламенттиҥ јасакберим ле национальный политика аайынча комитединиҥ председатели, КПРФ-тыҥ парламентте фракциязыныҥ башкараачызы В. В. Ромашкин, «Справедливая Россия» партияныҥ парламентте фракциязыныҥ башкараачызы А. А. Груздев, «Патриоты России» пратияныҥ парламентте фракциязыныҥ башкараачызы Г. П. Сумин туруштылар.

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ—Эл Курултайыныҥ, Председателиниҥ ордынчызы М. А. Терехов кӱски сессияныҥ ижи эрчимдӱ ле турулталу ӧткӧнин айдып, сессиядаҥ озо бастыра сурактар комитеттердиҥ, фракциялардыҥ јуундарында лапту шӱӱжилгенин темдектеди. Сессияда бастыразы 14 сурак кӧрӱлген ле 12 јасактыҥ ӱлекерлери јарадылган, ол тоодо 2-зи баштапкы кычырышта јарадылган.
Вице-спикер «Алтай Республиканыҥ бир кезек јасакчы акттарына кубулталар кийдирери керегинде» јасактыҥ ӱлекеринде транспорттыҥ каланына јеҥилтелерди јоголторы јаан шӱӱжӱде болуп, кезик депутаттар оны калганчы кычырышта јарадарыла јӧпсинбеген де болзо, ол 25 ӱнле јарадылганын јарадат. Оныҥ шӱӱлтезиле, республикада бу калан узактаҥ бери бийиктедилбеген ле ол Сибирьдеги федерал округта эҥ ле јабыс болгон. Дотацияга јаткан республикада бойыныҥ кирелтезин бийиктедериле иштеп, келер јылга бюджеттиҥ чыгымду бӧлӱгин (ишјалды, јонјӱрӱмдик тӧлӧмирлерди, јолдорго акча-манатты) кӧптӧдӧриле колбой, бу јасак јарадылды деп, вице-спикер айтты.
Ол онойдо ок тыҥ шӱӱжӱде болгон экинчи сурак «Алтай Республиканыҥ Иштиҥ ветерандары керегинде» јасагына кубулталар эдери керегинде јасактыҥ ӱлекери деди. Иштиҥ ветераны деген атты берериниҥ ээжилериле база да иштеер керек. Профильный (эл-јонныҥ јонјӱрӱмдик корулажы ла су-кадыгын корыыры аайынча) комитет бу јасактыҥ ӱлекерин баштапкы, экинчи ле калганчы кычырышта јарадар шӱӱлте эткен. Jе депутаттар бу суракты лапту шӱӱжер керек деп, оны баштапкы кычырышта артырып, оноҥ ары шӱӱжерин јӧптӧдилер.
Вице-спикердиҥ айтканыла, база бир учурлу сурак—ол келер јылдыҥ бюджедине кубулталар кийдирери керегинде јасактыҥ ӱлекери болгон. Депутаттар бу јасакты бирлик ӱнле јарадып койгондор.
Г. П. Сумин талдаштар алдында калыкты, оныҥ јилбӱлерин корыыр сӧзин берип, талдаштардыҥ кийнинде ол сӧзин ундып турганын бӱгӱнги сессияда кӧргӱсти деп, коллега-депутаттарды кӧмӧлӧди. Сессияда кӧп депутаттар бир кезик транспортко каланды бийиктедерин ле организациялардыҥ ар-јӧӧжӧзине јабыс ставкалу каланды јоголторын јаратканы учун ӱндерин бергени оныҥ темдеги деди. Депутаттыҥ шӱӱлтезиле, бис бийик дотацияга јаткан тергее де болзобыс, бисте бюджеттиҥ кирелтелӱ бӧлӱгин бийиктедер ӧскӧ дӧ аргалар бар. Олорды табары, илелеери јанынаҥ јакшы иштеер керек. Депутат темдек эдип, Чамал аймакты адады. Мында 71 турбазаныҥ јӱк бирӱзи ле республиканыҥ казназына калан тӧлӧйт. Бастыра республика ичинде ондый турбазаларды алза, канча кире болор?
Оныҥ шӱӱлтезиле, транспортко каланныҥ кеми јабыс та болзо, оны аттыҥ ийдезине катапташтырып ийгенде, јаан тоо чыгып јат. Транспорттыҥ каланын транспорттыҥ марказы аайынча ылгаштырып, тургузар керек болгон. Кем де эски мотоциклдӱ турлузына барып јат, кем де баалу-чуулу иномаркалу јӱрӱп туру. Республикада јадын-јӱрӱми коомой билелер кӧп, ол тоодо кредиттерге бастыргандар. Эл-јон Сахалиндӧӧн, тӱндӱктӧӧн јакшы јӱрӱмнеҥ барбай јат.
Депутат онойдо ок Иштиҥ ветераны деген атты берериниҥ ээжилери керегинде јасактыҥ ӱлекери баштапкы кычырышта јарадылганы јакшы деп, муниципалитеттердиҥ ле республиканыҥ кайралдарын база чотко алар керек деди.
А. А. Груздевтиҥ шӱӱлтезиле, республиканыҥ башкарузы транспортыҥ каланын бийиктедип, ар-јӧӧжӧгӧ јеҥилтилген каланды јоголтып, јеҥил јолло барган. Ороонныҥ башкарузы транспорттыҥ каланын саларын јаратпаган, оны одыруныҥ акцизтерине кийдирерин јараткан, је оноҥ ойто транспорттыҥ каланын саларын јараткан. «Справедливая Россия» политический партия федерал кеминде бу јасакты токтодорыла иштеп јат. Jеҥилтилген каландардыҥ ставкаларын јоголторын јарадарда, аргачылардыҥ ижи-тожыныҥ аҥылузын ајаруга алар керек болгон. Аргачы јуртта оогош магазиндӱ бе, айса, јаан-јаан объекттерлӱ бе—онызын кӧрӧр ине. Анчада ла јурттардагы аргачыларда јаан кирелтелер јок. Камчатский крайдыҥ депутаттары бу јасактыҥ ӱлекерин јаратпагандар.
В. В. Ромашкин транспорттыҥ каланын бийиктедери керегинде јасакты депутаттардыҥ кӧбизи јарадып койды, је Иштиҥ ветераны деп ат јанынаҥ јасактыҥ ӱлекери калганчы кычырышта чын јарадылбады деди. Нениҥ учун дезе, бу јасактыҥ ӱлекеринде совет ӧйдиҥ бастыра кайралдары чачылып јат, ол тоодо «Социалистический иштиҥ мергендӱчизи» деп кайрал-ат. Бу ӱлекерди јазаптыра шӱӱжер керек.
Ол онойдо ок сессияда баштапкы кычырышта јарадылган «Алтай Республиканыҥ бир кезек јасакчы акттарына кубулталар кийдирери керегинде» деп јасагыныҥ ӱлекерине ајару этти. Ол документ аайынча депутаттыҥ ӱнбереечилериле бир канча туштажулары (ол тоодо тышкары ла бир кезик тураларда ӧткӱрилгендери) санкция-јараду јок ӧткӱрилген туштажулар деп чоттолор. Бу јасактыҥ ӱлекерин канча да кирези шӱӱжип, јарандырзаҥ, ол коомой болуп артар деп депутат чотойт.
Jаан шӱӱжӱде болгон ло јарадылган јасактыҥ ӱлекерин јарадар шӱӱлте эткен комитеттиҥ (акча-манат, калан ла экономикалык политика аайынча) председатели С. А. Ефимовтыҥ айтканыла, быјыл федерал бюджеттеҥ акча-манат келгениле, республикада бойыныҥ кирелтезин бийиктедериле колбой јаан иш ӧдӧт. Кирелтениҥ кӧбизи јолдордыҥ фондына, Маймада спорттыҥ «Атлант» деп комплексин тударына ла ӧскӧ дӧ керектерге барып јат. «Каландар јанынаҥ јеҥилтелерди јоголторы керегинде јасактыҥ ӱлекерин алзабыс, бис јеҥилтелерле ӧйинеҥ ӧткӱре ойной бергенис,—деп, депутат айтты.—Алдында транспорттыҥ каланыныҥ кеми бир аттыҥ ийдезине 1,5 салковой болгон болзо, јылына мотоцикл учун 45 салковойдыҥ каланы тӧлӧлгӧн. Эмди јаҥы јасакла дезе, каланныҥ бу ставказы 4 салковойго јеткен, тракторго каланныҥ кеми јылына 800 салковойго једер. Каланныҥ кеми автобустарга, кош тартар машиналарга бийиктедилбеген».
Депутат организациялардыҥ ар-јӧӧжӧзине каландардыҥ јабыс ставкаларын јоголтор јасактыҥ ӱлекерине база ајару этти. Бу суракла иш удаганнаҥ бери ӧткӧн. Мында Текшироссиялык Албаты фронттыҥ чыгартулу улузыныҥ, аргачылыктыҥ ишчилериниҥ шӱӱлтелери база угулган ла ајаруга алынган. Бу иш јаан ар-јӧӧжӧлӱ аргачылардыҥ каланнаҥ кыйып барар јолдорын бӧктӧӧрине ууламјылу ӧткӧн деп, комитеттиҥ председатели јартады.

Н. Бельчекова