Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Балдардыҥ ару телекейинде

03.10.2017

Ӱредӱчи—ол баланыҥ ич кӱӱн-табыныҥ тӧзӧӧчизи, оныҥ учун ол јаҥы ӧзӱп јаткан кижиниҥ кӱӱнин, санаазын, ич-кӧрӱмин јакшы, јарт билетен ле оҥдойтон кижи болор керек. Калада алтай балдарды ӱредетен сок јаҥыс 7 таҥмалу школды билбес улус јок болор. Jирме беш јылдаҥ ажыра тӱӱкилӱ школыста ак-чек иштеп јаткан ченемелдӱ, билгири бийик ӱредӱчилерле оморкобос арга јок. Онызы сӱӱндирет. Оогош болчомдорды билгирдиҥ ачылталарына јайадып, јӱрӱмниҥ ле бичик-биликтиҥ оҥдомолдорына таскадып тургандардыҥ тоозында Эльза Тарыновна Басаргина.

Эльза Тарыновнаныҥ (Дибакова) чыккан-ӧскӧн јери Оҥдой аймактыҥ Кайырлык јурты. Ол 1962 јылдыҥ јайыныҥ калганчы айында ишмекчи улустыҥ билезинде чыккан. Сӧӧги майман. Адазы Тарын Капшагаевич ле энези Наслат Иженеровна алдынаҥ ла бери мал-ашта иштеген. Иштеҥкей ле ус улус болгон. Энези кӧк ийнени кӧҥкӧрӧ тудар сӱрекей эпчил ус болгон. Оныҥ шидеген алтай ӧдӱк-тонын эмдиги јетире бала-барказы кийип јӱрет. Олор беш бала азырап чыдаткан. Эльза ӱчинчизи. Балдардыҥ энези јада каларда, адазы карыыр јажы јеткенче бала-барказыныҥ јанында, 80 јашты ажа да берген болзо, атка минген мал-ажын кӧрӱшкен јӱрет.
Эльза Тарыновна јаан ла нак биледе чыдап, 10 классты Jоло јуртта божоткон. 1979 јылда Горно-Алтайсктагы педагогикалык институдына кирген. 1984 јылда ӱредӱзин божодып, ишке кирген. Баштапкы педагогикалык јолы Оҥдой аймактыҥ Туйакту, оноҥ Кара-Кобы јурттарында ӧткӧн. 1985 јылда Павел Басаргин деп јиитке барып, биле тӧзӧгӧндӧр. Кара-Кобыныҥ школында 13 јыл једимдӱ иштеген, калганчы 4 јылдыҥ туркунына школдыҥ башкараачызы болгон. «Бу школдыҥ кичинек ӧмӧлигине, кожо иштеген ӱредӱчилериме, јурттыҥ албаты-јонына быйанду јӱредим. Олор мени кӧпкӧ ӱреткен ле тазыктырган»—деп, ол куучындайт. Ӱредип койгон балдары эмди бойлоры айылду-јуртту, бала-баркалу ӱредӱчизине быйанду јӱргилейт.
1990-чы јылдардыҥ кӱч акча-манат тӧлӧбӧй турган ӧйлӧрдӧ јиит биле калага кӧчӱп келген. Олор ӱч балазын 7-чи таҥмалу школго берген. Эльза Тарыновна 2003 јылда бу школго ишке кирген, ол тушта школдыҥ директоры болуп Юлия Григорьевна Сакашева иштеген. Jурттардаҥ келген ӱредӱчилерди ишке алып, тазыктырган, ӱреткен кижиге ол јаан быйанын айдат. Таскамалду ӱредӱчи ӧмӧликке тӱрген кожулып, тоомјыда боло берген. Ӱредӱчи кижини оогош болчомдор кӱнӱҥ сайын кӱскӱ чилеп кӧргӱлейт. Олор оныҥ јаҥыс ла јаркындалган чырайын, јараш кийингенин, кылык-јаҥын, айткан эрмек-куучынын бойына алынар эмес. Онойдо ок оныҥ ич-кӧрӱмин, санаа-укаазын, јӱрегиниҥ јалакайын ончо јанынаҥ алгылайт.
Бу јанынаҥ Эльза Тарыновна бойыныҥ јерлежи, јарлу бичиичи, поэт Борис Укачинниҥ «Кижи ол бӱдӱн телекей, оны ачарга бойыҥ Кижи бол» деп сӧстӧрине тайанып иштейт. Бу ӱредӱчиниҥ тӧс амадузы—ол алтай литературага ла тилге балдардыҥ билгирлерин ле јилбӱлерин тыҥыдары. Оныҥ учун ол јӱзӱн-башка эп-аргаларды тузаланып, бойыныҥ јилбӱЗИЛе, билимниҥ байлыгына ӱренчиктерди таскадып, текши кеендикке јууктадат. Ӱренчиктердиҥ билгирлериниҥ тереҥ болгонын башка-башка маргаандарда эрчимдӱ турушканы ла јеҥӱчил јерлер алгылап тургандары керелейт.
Эльза Тарыновна ӱредӱчиниҥ ижиле коштой баштамы класстардыҥ ӱредӱчилериниҥ ӱредӱ аайынча башкараачызыныҥ ижин једимдӱ апарып јат. Бу база јеҥил эмес иш. Онойдо ок ол ууламјыларлу керектерде, семинар-јуундарда, Туулу Алтайдыҥ ӱредӱчилериле туштажуларда, ада-энелердиҥ јуунында бойыныҥ ченемелиле ачык ӱлежет, јаҥы јетирӱ-билгирлерле таныжарга амадайт. Эльза Тарыновнага баштадып, ӱредӱчилер башка-башка конкурстарда туружат. 2014 јылда «Путь к успеху» деп талалык кӧрӱ-маргаанда туружып, 1-кы јерге чыккан, алтай тилдиҥ программазы аайынча 3-чи јер алган. Ол јаан једим.
«Бӱгӱнги кӱнде баштамы класстыҥ ӱредӱчилери ресгимназияныҥ јаҥы туразында иштейдис. Школ ончо јанынаҥ јеткилделген, 12 класстыҥ ончозында интерактивный досколор ло компьютерлер бар. Jаҥы ӱредӱлӱ јылда бу школыста 340 бала бир сменала ӱренет. Jӱк ле баштапкы класстарды алзабыс, 4 класс. Бистиҥ эҥ ле ӧҥзӱре сурагыс—ол калада ӧскӧн алтай балдар тӧрӧл тилин билбезинде. Ада-энелердиҥ айтканыла, балдар орус садтарга јӱрӱп, тилин ундып койот. Мен сананзам, бала айлында алтайлап куучындажып турза, не ундылар ол. Jылдыҥ сайын бисте тӧрӧл тилин билбес ле коомой билер балдардыҥ тоозы там ла кӧптӧйт. Алтай тилди балдар ӧскӧ албатылардыҥ тилиндий ӱренип турганы ачынчылу»—деп, ӱредӱчи санааркайт.
Ченемелдӱ ӱредӱчиниҥ ижи јолду баалалат. Онызын оныҥ кӧп тоолу Кӱндӱлӱ грамоталары керелейт. Jӱрӱмде кижиниҥ ырызы ижинде, кожо иштеп јаткан улузында. «Бистиҥ школдыҥ ӧмӧлигинде нак ла бой-бойына болужар, јӧмӧӧр, ак кӱӱн-санаалу улус иштейт. Ончо ӱредӱчилерди бу келип јаткан байрамла уткыйдым. Алкы бойлорына су-кадык кӱӱнзейдим»—деп, Э. Басаргина айдат.
Бойы керегинде кӧп куучындаарын сӱӱбес, кемзинчек эпши јаҥыс ла ченемелдӱ ӱредӱчи эмес, онойдо ок ӱч балазыныҥ кару энези, барказыныҥ кару јааназы. Jаан уулы Мерген Кемеровоныҥ военный инстидудын божоткон, черӱчил офицер, айыл-јуртту, Арменияда иштейт. Кичӱ уулы Амаду каланыҥ электросетинде иштейт. Кызы Айана Томсктыҥ мединститудын божодып, врач-рентгенолог болуп, ижи кӧндӱге берди. Балдары бийик ӱредӱ алып, иштегилеп јӱргени эне-адазыныҥ оморкодузы ла ырызы.
Тӧрӧл, кару школыныҥ ӧмӧлиги Эльза Тарыновнаны Ӱредӱчиниҥ кӱниле уткып, мынаҥ ары ижинде јаан-јаан једимдер, су-кадык ла ырыс-кежик кӱӱнзейт.

К. Пиянтинова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина