Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кӱч ӧйдӧ тӧзӧлип, ижи тыҥ јаранган

03.10.2017

  Алтай Республикада јӧптӧштирер юстицияныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 15 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуун сыгын айдыҥ 30-чы кӱнинде Jаргыныҥ ӧргӧӧзиниҥ конференц-залында ӧтти. Jуунда республиканыҥ бӱдӱреечи ле јасакчы органдарыныҥ, АР-дыҥ ¯стиги ле Арбитраж јаргыларыныҥ, Jаргычылардыҥ совединиҥ, Jаргы департаменттиҥ башкартузыныҥ ла ӧскӧ дӧ тап-эриктер корыыр органдардыҥ јаандары, тергеениҥ јӧптӧштирер јаргыларыныҥ ончо аймактардаҥ келген ишчилери ле кычырылган улус туруштылар.

    АР-дыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ баштапкы ордынчызы Н. М. Екеева тергеениҥ Башкарузыныҥ ла Председателиниҥ адынаҥ јуулгандарды уткып, кыска ӧйгӧ јӧптӧштирер юстицияныҥ ижинде јаан кубулталар болгонын темдектеди. Бӱгӱн тергееде иштеер јакшы айалгалу јӧптӧштирер јаргылар иштейт. Jӧптӧштирер юстицияныҥ ишчилери гражданский, административный керектер кӧрӧт. Ол керектерде кажы ла кижиниҥ кӱнӱҥги јӱрӱминиҥ курч сурактары, оҥдошпосторы, удурлажулары кӧрӱлет. Тегин улуска мында болужатан орган—ол јӧптӧштирер јаргылар. Jӧптӧштирер јаргы онйоып улустыҥ јӱрӱминде јаантайын туружып јат деп айдар керек. Jӧптӧштирер јаргычыларга тереҥ билгирлериле коштой бийик профессионализм, керегине каруулу, улуска ајарыҥкай болоры учурлу.
«АР-дыҥ Башкарузы јӧптӧштирер јаргыныҥ ижине јаан ајару салып туру,—деп, Н. М. Екеева темдектеди.—Слердиҥ једимдеригерде Башкаруныҥ јӧмӧлтӧ-ӱлӱзи база сезимдӱ. Jӧптӧштирер јаргыныҥ граждан общество тӧзӧӧринде, обществодо айалга турумкай, эл-јондо тап-эрик корыыр органдарга, јасактарга бӱдӱмји болорына ӱлӱзи јаан. Башкару болужын улалтып јат, келер эки јылдаҥ Чамал ла Улаган аймактарда јӧптӧштирер јаргыныҥ туралары тудулар».
Уткуулдыҥ кийнинде ол јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јеткилдеер комитеттиҥ ишчилерин Кӱндӱлӱ грамоталарла, Быйанду самараларла кайралдады. Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаткандар: О. В. Левина–Jӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јеткилдеер комитеттиҥ јааныныҥ ижин бӱдӱреечи, А. В. Михеев–јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јеткилдеер комитеттиҥ юрисконсульты, О. В. Морозова—Шабалин аймактыҥ јаргы участогыныҥ јаргы јууныныҥ качызы.
АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Председатели В. Н. Тюлентин парламенттиҥ ле бойыныҥ адынаҥ юбилейле база уткыды. Jӧптӧштирер јаргыныҥ тӧзӧлгӧн тӱӱкизинде Эл Курултайдыҥ 2002 јылдагы Jӧбиле республикада баштапкы јӧптӧштирер јаргылар тӧзӧлгӧнин эзетти. Республикан парламент јӧптӧштирер јаргылардыҥ материально-технический тӧзӧгӧзинеҥ баштайла, јӧптӧштирер јаргычылардыҥ кандидатуразын јарадарына, бу иште Госдумага јасакчы баштаҥкайлар эдерине јетире сурактарды аайлаштырарында туружат. Ол Эл Курултайдыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын табыштырды. АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла мындый улус кайралдатты: С. А. Майжегишев—јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јектилдеер комитеттиҥ председатели, А. В. Кокпоев—Кан-Оозы аймакта јаргы участоктыҥ јӧптӧштирер јаргычызыныҥ болушчызы, С. С. Манзырова—јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јеткилдеер комитеттиҥ кадрлар аайынча специализи.
АР-да Jаргы системаныҥ башкараачызы, Ӱстиги јаргыныҥ председатели М. В. Алексина уткуулду сӧзинде јӧптӧштирер јаргыныҥ тӧзӧлгӧн тӱӱкизин кыскарта база куучындады. Jӧптӧштирер системаныҥ ижине јаан ӱлӱзин АР-дыҥ Башкарузы эткен де, эдип те јат. Башкару јаргы системаныҥ баштанган кандый да сурагын ајару јок артырбаган, јаантайын болужат. Эл Курултай јаргы системаныҥ органдарыныҥ тӧзӧлгӧнинде де, оноҥ арыгы ижин јеткилдееринде де эрчимдӱ турушкан. Депутаттардыҥ јасакчы баштаҥкайыла јӧптӧштирер јаргычылардыҥ тоозы 14-кӧ јеткен.
Jаргы департаменттиҥ башкартузыныҥ јааны Р. П. Нонуков уткуулду сӧзинде јаргы департаменттиҥ башкартузын ла јӧптӧштирер јаргыны тӧзӧӧр федерал јасак бир ӧйдӧ јарадылганын эзетти. АР-дыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ, Jаргычылардыҥ совединиҥ башкарганыла бу эки институтты ороондо до, тергеебисте де сӱреен кӱч ӧйдӧ бир уунда тӧзӧӧргӧ келишкен. Олор акча-манат јок, ишјал тӧлӧлбӧй турган айалгада тергеениҥ Башкарузыныҥ, Эл Курултайыныҥ јӧмӧлтӧзиле тӧзӧлгӧнин ол айтты. Р. П. Нонуков тӧзӧмӧл кӱч ишти турумкай бӱдӱрген бӱгӱн јок то, эзен де јӱрген улусты адады.
Уткуулду сӧстӧрин онойдо ок јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јеткилдеер комитеттиҥ председатели С. А. Майжегишев, Аритраж јаргыныҥ председатели В. О. Шермер, Jаргычылардыҥ совединиҥ председатели Н. И. Сумачакова ла ӧскӧлӧри де айдып, кайралдар табыштырды. Н. И. Сумачакова Jаргычылардыҥ совединиҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын табыштырды: С. А. Майжегишевке—јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јеткилдеер комитеттиҥ председателине, О. В. Банниковага–Горно-Алтайскта 1-кы таҥмалу јаргы участоктыҥ јӧптӧштирер јаргычызыныҥ болушчызына, Э. А. Тузачиновага–Оҥдой аймактыҥ јаргы участкогыныҥ јӧптӧштирер јаргычызыныҥ болушчызына .
Адакы-учында јайаандык конкурстардыҥ јеҥӱчилдери адалды. Балдардыҥ «Мениҥ сӱӱген Алтайым» конкурсыныҥ јеҥӱчилдери кӧп болды. Онойдо ок газеттер ортодо «Эҥ артык бичимел» учун ӧткӧн конкурстыҥ јеҥӱчилдери дипломдорло, акча-сыйла кайралдатты. Баштапкы јерде—Майма аймактыҥ «Сельчанка» газеди, экинчи јерде—«Алтайдыҥ Чолмоны», ӱчинчи јерде «Звезда Алтая» республикан газеттер болды.

*   *   *

    Россияныҥ јаргы системазында Jӧптӧштирер јаргычылардыҥ институды каан ӧйинде болгон. 1917 јылда, Октябрьдагы революцияныҥ кийнинде, оны јоголтып салгандар. 80 јыл ӧткӧн соҥында ол јаргы системаныҥ бӧлӱги болуп орныктырылган. 1998 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 17-чи кӱнинде «РФ-тыҥ јӧптӧштирер јаргычылары керегинде» федерал јасак, Алтай Республикада ондый ок јасак 1999 јылдыҥ сыгын айыныҥ 2-чи кӱнинде јарадылган.
Алтай Республиканыҥ јаргы участокторын ла јӧптӧштирер јаргычылардыҥ јамыларын тӧзӧӧри керегинде јасак 2000 јылда јарадылган. Бу јасак аайынча 9 јаргы участок тӧзӧлгӧн.
2002 јылдыҥ сыгын айыныҥ 24-чи кӱнинде АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ јӧби аайынча Горно-Алтайсктыҥ ла Майма аймактыҥ јаргы участокторыныҥ јӧптӧштирер баштапкы јаргычылары кӧстӧлгӧн. Олор: В. П. Айманов, С. М. Альмагамбетова ла В. Г. Туянина. Бу кӱн Алтай Республикада јӧптӧштирер юстицияныҥ ижиниҥ башталган кӱни деп темдектелет.
АР-дыҥ бӱдӱреечи ле јасакчы органдары, Ӱстиги јаргызы (В. К. Амургушев), Jаргы департаменттиҥ Алтай Республикадагы башкартузы (Р. П. Нонуков, В. И. Морогов, М. А. Еркинов) јӧптӧштирер юстицияныҥ нормативно-тап-эрик тӧзӧлгӧзин белетеери аайынча 1999-2002 јылдарда јаан иш ӧткӱргендер.
2006 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 17-чи кӱнинде АР-дыҥ Башчызы, Башкарузыныҥ Председатели А. В. Бердников АР-дыҥ јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јеткилдеери аайынча башкартузын тӧзӧӧр јӧп јараткан. 2011 јылда ол казенный деген статус алган. 2014 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала ол тергеениҥ бӱдӱреечи јаҥыныҥ органы болуп, АР-дыҥ јӧптӧштирер јаргычылардыҥ ижин јеткилдеери аайынча комитеди деп адалат.
2008 јылда АР-дыҥ јӧптӧштирер јаргычыларыныҥ институдыныҥ ӧзӱми аайынча республикан адылу программа јарадылган. Ол программа Турачак ла Шабалин аймактардагы јаргы участоктордыҥ материально-технический тӧзӧгӧзин јарандырар арга берген. Бу јылдарда Кош-Агаш, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Чамал, Чой ло Улаган аймактарда јаргыныҥ участокторы болбогон. 2009 јылда Эл Курултайдыҥ јасакчы баштаҥкайыла бистеги 9 участокты 11-ге јетирери керегинде јасакты Госдума јараткан, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы ла Кош-Агаш аймактарда јӧптӧштирер јаргычылардыҥ јаргы участокторы тӧзӧлгӧн. Горно-Алтайскта ӱч јаргы участок боло берген.
2013 јылдыҥ јаҥар айында АР-дыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ председателине М. В. Алексина кӧстӧлгӧн. Ол чындык профессионал, федерал јаргылардыҥ ла АР-дыҥ јӧптӧштирер юстициязыныҥ јилбӱлерин турумкай корулайт. Марина Владимировна јӧптӧштирер јаргычылардыҥ иштеп турган јерлери, олорды керектӱ не-немеле јепсеери јанынаҥ турумкай иштеген. Оныҥ шылтузында 2014 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 4-чи кӱнинде федерал јасакла бистиҥ республикадагы јӧптӧштирер јаргычылардыҥ тоозы кӧптӧгӧн лӧ јаргы участоктордыҥ тоозы 11-деҥ 14-кӧ јетире кӧптӧдилген. АР-дыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ председателиниҥ јӧмӧлтӧзиниҥ шылтузында Кӧксуу-Оозы, Оҥдой ло Турачак аймактардагы јаргы участоктордыҥ јеткилделгени јаранган. 2016 јылда Чой аймактыҥ јӧптӧштирер јаргычызыныҥ јаргы участогыныҥ туразы тудулган, 2016 јылдыҥ јаҥар айында Майма аймактыҥ эки јаргы участокторы кеми јаан јаҥы турага кӧчкӧн. АР-дыҥ Башкарузы тергеениҥ јӧптӧштирер юстициязын акча-манатла јӧмӧӧрин 2006 јылдаҥ бери беш катапка кӧптӧткӧниниҥ шылтузында јӧптӧштирер юстицияныҥ ижи бастыра јанынаҥ јеткилделген.
Jӧптӧштирер јаргычылар АР-дыҥ јаргы системазыныҥ кӧрӱп турган бастыра керектериниҥ тоозында уголовный керектердиҥ 60%, административный керектердиҥ 90% ле граждан керектердиҥ 80% кӧрӧт.

Н. Бельчекова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина