Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтай тилдиҥ кӱниниҥ тӱӱкизинеҥ

23.10.2017

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ 2012 јылдыҥ сыгын айыныҥ 19-чы кӱнинде ӧткӧн 21-чи сессиязында депутаттар Алтай тилдиҥ кӱнин темдектеери керегинде јӧп јараткандар. Республикан парламенттиҥ ол туштагы спикери Иван Белеков Государственный Думаныҥ јылдыҥ ла кичӱ изӱ айдыҥ 6-чы кӱнинде—А. С. Пушкинниҥ чыккан кӱнинде—Орус тилдиҥ кӱнин темдектеери керегинде баштаҥкайын јӧмӧгӧн лӧ республиканыҥ экинчи государственный тилиниҥ кӱнин ӧткӱрери керегинде шӱӱлте эткен.

Алтай Республиканыҥ Башкарузы 2014 јылда Туулу Алтайдыҥ калыктарыныҥ культуразыныҥ ла ич-кӧгӱс байлыгыныҥ энчизи болуп турган алтай тилди корып алар амадула Алтай тилдиҥ кӱнин темдектеери керегинде Jакаан јараткан. Алтай тилдиҥ кӱни баштапкы катап государственный окылу байрам болуп, 2014 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде, јарлу алтай бичиичи, баштапкы романист Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде, темдектелген.
Алтай тилдиҥ тазылдары тӱӱкиниҥ хун ла тӱрк ӧйлӧрине келижет. Бу тилди јебрен тилдердиҥ бирӱзи деп чотоорго јараар, јебрен тӱрк тилдиҥ топонимдери, этнонимдери ле бир кезик сӧстӧри бӱгӱнги кӱнде јӱк алтай тилде арткан. Республикада «Алтай тилдиҥ ӧзӱми» деген адылу программа ла «Алтай Республиканыҥ калыктарыныҥ этнокультурный энчизи» деген программа аайынча иштер ӧдӧт.

2017 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 20-чи кӱнинде кӧп керектер ӧдӧт. М. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада краевед кычырыштар ӧдӧт. Ол јарлу юбиляр бичиичилер Михаил Чевалковко, Павел Чагат-Строевке, Аржан Адаровко, Александр Ередеевке, Кӱӱгей Тӧлӧсовко, Бронтой Бедюровко ло Борис Самыковко учурлалат. Окылу керектер калада П. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдында ла ӧскӧ дӧ учреждениелерде ӧдӱп јат. Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧги культураныҥ, ӱредӱликтиҥ ле кеендиктиҥ учреждениелеринде ӧскӧ дӧ керектер, кычырыштар, литератураныҥ эҥирлери, кӧрӱлер ӧдӧт.

Тилдердиҥ алтай билези Россияда куучындажып турган калыктардыҥ тоозыла ороондо экинчи јерде. Тилдердиҥ алтай билези деп, оны Тӧс Азияда Алтайдыҥ кырларына учурлап адаган. Россияда бу билениҥ телекейде таркаган беш группазы бастыразы бар: тӱрк, тунгусо-маньчжур, монгол, корей ле јопон. Эҥ ле кӧп тилдерлӱ группа—ол тӱрк группа. Ого чуваш, татар, башкир, казах, алтай, хакас, тува, якут, долган, кумык, ногай, карачай, балкар ла ӧскӧ дӧ кӧп тилдер кирип јат. Ороондо эҥ ле кӧп тӱрк ле тоозыла экинчи калык—татарлар. Jебрен тӱрктер орхоно-енисейский рунический бичикле тузаланган. Исламизацияныҥ ӧйинде тӱрк калыктардыҥ кӧбизи араб бичикке кӧчкӧн. СССР-да 1920-чи јылдардыҥ учы јаар тӱрк калыктар латин алфавитке тӧзӧлгӧлӧнгӧн бирлик алфавитке (јаҥайлып) кӧчӱрилген. 1930-чы јылдардыҥ учы јаар тӱрк калыктар кириллицага кӧчкӧндӧр.
Алтай билениҥ бӱгӱнги кӱнде јоголбогон 39 тилиле Кӱнбадыш, Тӧс, Тӱндӱк ле Тӱндӱк-Кӱнчыгыш Азияда, онойдо ок Европада 200 млн. кижи куучындайт. Эҥ ле кӧп таркагандары: турок, узбек, казах, азербайджан, татар, туркмен, кыргыс ла монгол тилдер.

                                                            Лазарь Кокышев
АЛТАЙ ТИЛИМЕ
Ак-јарыктыҥ алдына келеле,
Айлу-кӱндӱ јеримди кӧрӧлӧ:
«Адайым» — деген алтай тилим,
«Энейим» деген эрке тилим…
Эне Алтайдыҥ эдеги алдынаҥ
Эрке ӱнденип, сен чыккан эдиҥ.
Таштаҥ чыккан тандалай чечектий,
Таҥ алдынаҥ сен ӧскӧн эдиҥ.
Коркушту чактарда тепсеп салганда,
Корболоп сен ойто ӧзӱп келетеҥ.
Ас та болзо, алтай јонымныҥ
Айылдары сайын шулурып јӱретеҥ…
Керсӱ јонымныҥ чӱми јок кожоҥын
Келишкенче сен кееркедип беретеҥ,
Албатым јуунаткан алтай тилим,
Аарчызы јытанган алтай тилим!..
Ӧскӧ албаты тилиле сен
Ӧӧркӧшпӧй, эптӱ таныжып јӱретеҥ.
Jайымды сӱӱген јакшынак уулдардыҥ
Jалбышту сӧзи сен болотоҥ.
Сени јокту, эби јок дешкилеп,
Седеҥдеген немелер ундып салгылайт…
Калыктыҥ алдына каткыга тӱжеле,
Катап сени эске алгылайт.
Эјелер меге чӱмдеген тилим,
«Эш-нӧкӧрим» деген эрке тилим,
Jаманыҥ сениҥ сеспедим мен,
Jаражыҥ шиҥдеп кӧрбӧдим мен.
Кайда да јӱрзем, канайып та јӱрзем,
Канымнаҥ сени айрып болбозым.
Энейим деген эрке тилимди
Эр јажына ундып болбозым!..
Албатымныҥ айткан сӧзи — сен,
Амадап јӱргенде — кожоҥы сен.
Адамныҥ арткан јӧӧжӧзи — сен,
Энемниҥ берген энчизи — сен.
Ыйлаган тушта эрикчил тилим,
Ырысту тужумда чечеркек тилим…
Алтай тилим,
Кару тилим.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина