Алтайдын Чолмоны

«Бис—Сӧстиҥ, Поэзияныҥ албатызы…»

26.10.2017

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театрда ӱлӱрген айдыҥ 20-чи кӱнинде Алтай тилдиҥ кӱнине учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуун ӧтти.
Театрдыҥ фойезинде М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотека, балдардыҥ республикан библиотеказы, чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын Туу» деп байзыҥ-јурт, ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер республикан институт бичиктердиҥ кӧрӱзин белетеп тургусты.

Jуунныҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы Михаил Маргачев, Эл Курултайыныҥ Председатели Владимир Тюлентин, АР-дыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ правлениезиниҥ председатели, РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ правлениезиниҥ сопредседатели, эл бичиичи Б. Бедюров ло ӧскӧ дӧ улус уткыды.
Михаил Маргачев учурлу байрамла јуулган улусты АР-дыҥ Башчызы Александр Бердниковтыҥ адынаҥ уткыды. Алтай тилдиҥ кӱнине учурлалган байрам Лазарь Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде экинчи катап темдектелет деп айтты. Бичиичи Л. Кокышевтиҥ јайаандык јолы тӧрӧл тилиле, тӧрӧл Алтайына чындык сӱӱжиле бирлик тизӱде ӧзӱмдӱ јолыла кӧнӱ улалат. Алтай литератураныҥ ичкери јолы бичиичиниҥ ады-јолыла бек болгонын ол база айтты.
«Бистиҥ талада 217 муҥ кижи јуртап јат, ол тоодо 60 муҥга шыдары алтайлар—деп, М. Маргачев айтты.—Олордоҥ 55 муҥ 700 кижи алтай тилин билер. Алтай ла орус тилдер таланыҥ государстволык эки тили болуп јат. Алтай тил онойдо ок Туулу Алтайдыҥ калыктарыныҥ энчи-байлыгыныҥ туура салбас бӧлӱги».
Оныҥ айтканыла, быјыл республикада алтай тилге учурлалган 70-неҥ ажыра кӧдӱриҥилер тӧзӧмӧлдӱ ӧдӧт, ондо 300-теҥ ажыра улус эрчимдӱ туружат. Республиканыҥ культура ла санат учреждениелеринде, ӱредӱлигинде эске кычырарыныҥ кӧрӱ-маргаандары, чӱмдемел эҥирлер, бичиктердиҥ кӧрӱлери ле јайаандык ӧскӧ дӧ кӧп керек-јарактар ӧдӧт.
…Кӱнтизӱде алтай ла орус тилдердиҥ байрамдары бар болгоны калыктар ортодо амыр-энчӱ, эптӱ-јӧптӱ јадын-јӱрӱмди, најылыкты, бой-бойын тоогонын керелеп јат. Орус тилдиҥ кӱни јайгыда улу орус поэт, бичиичи Александр Пушкинниҥ чыккан кӱнинде темдектелет. Алтай тилдиҥ кӱни дезе албатыныҥ сӱӱген бичиичизи, поэди Лазарь Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде. Тил—калыктыҥ ӧзӧги деп тегиндӱ айдылбаган ине. Тил јок болзо, калык та јок болор. Тилди чеберлеп, оны ичкери ӧскӱрип, бис калыктыҥ кӧгӱс кӧрӱмин, культуразын, јаҥжыккан јаҥжыгуларды чеберлейдис. Тил байлыгы учун бис каруулу, келер ӱйелер бойлорыныҥ бала-барказына эрјине энчи эдип артыргызары бистеҥ кӧнӱ камаанду.
Тилди корып, ӧскӱрери бистиҥ таланыҥ эл-јоныныҥ байлыгы болуп, государстволык политиканыҥ тӧс ижиниҥ бирӱзи деп чотолот. Бис јеҥил эмес ӧйдӧ јӱредис. Ӧскӧ культураны биске албан-кӱчле кийдирерге, онойдо ок тӱӱкини ундыдарга ченежип турганын кӧрӧргӧ келижет. Россияныҥ Президенти В. Путин јылдыҥ сайын Федерал Jуунга ийип турган Баштанузында Россияныҥ ийде-кӱчи оныҥ калыктарыныҥ башка-башка культуразын, кӧгӱс байлыгын, тилдерин, чӱм-јаҥжыгуларын јайым айалгада ӧскӱреринде деп чокымдаганын М. Маргачев аҥылап айтты.
М. Маргачев бойыныҥ уткуулду эрмек-куучынында бӱгӱнги кӱнде республикада алтай тилдиҥ ӧзӱми јанынаҥ ӧткӱрилип јаткан ишти элбеде, чокым темдектер аайынча кӧргӱсти. Темдектезе, республиканыҥ Башчызында алтай тил аайынча совет тӧзӧлгӧн лӧ иштеп јат. Онойдо ок алтай тилди текши ӱредӱликтиҥ башка-башка кеминде ӱренип јат. Ол ӱредӱчилердиҥ бӱдӱрип јаткан ижин, таланыҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязыныҥ, оныҥ баштаҥкайлу јайаан иштӱ турчылары Н. Санинаны (јааны), Ю. Баграшеваны, М. Самаеваны, Ю. Мундукинаны, У. Текенованы ла ӧскӧлӧрин де темдектеди. Тилди корып алары јанынаҥ иш биледеҥ башталар учурлу деп, ол айтты.
Кӧдӱриҥиде М. Маргачев Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамоталарын ла сый акчаны алтай тилди, литератураны ӧскӱреринде јеткен једимдери ле кӧп јылдардыҥ туркунына ак-чек иштегени учун Урлу-Аспактыҥ ӱредӱчизи Наталья Тебековага, М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган библиотеканыҥ ишчизи Галина Шодоевага табыштырды.
Парламенттиҥ спикери Владимир Тюлентин јуулган улусты алтай ла орус тилдерле уткыды. «Текши калыктыҥ сӱӱген поэди Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ чыккан кӱнинде бис јаҥжыкканы аайынча тӧрӧл алтай тилистиҥ кӱнин темдектейдис.
Бӱгӱн бисте Алтай тилдиҥ кӱнин ӧткӱрип јатканы учурлу керек. Тӧрӧл тилисле куучындаары бисте анчада ла јаш ӱйеге чала кӱчке келижип турган ӧйдӧ бу сӱреен керектӱ. Чактар тӱбинеҥ келген билгир, культура, калыктыҥ чӱм-јаҥы, јаҥжыгулары бӱгӱнги кӱнде јылыйбас учурлу. Ол байлык калыкты бириктирет. Энениҥ сӱдиле келген тӧрӧл тилистиҥ учурын баалап, оморкоп јӱрери каруулу керек»—деп, парламентарий чокымдады.
Республиканыҥ чыдузы-статузы биске кӧпти берет, је ол ок ӧйдӧ кӧп немеге бис каруулу, некелтелӱ болор учурлу. Государстволык тилдерди чеберлеери ле ӧскӱрери аайынча тӧс политиканы јӱрӱмде бӱдӱрери бийик кеминде ӧдӧр учурлу. Тӧрӧл тилле куучындажарын эҥ ле озо бойыстаҥ, биледеҥ баштаар учурлу. Оныҥ кийнинде ӱредӱ учреждениелерде ле иштеер јерлерде база бойыныҥ тилиле куучындажары јанынаҥ ол бойыныҥ шӱӱлтезин айтты.
Уткуулду сӧзинде В. Тюлентин быйанду сӧстӧрин тӧрӧл тилдиҥ ӧзӱмине јетирип јаткан эрчимдӱ иштӱ бичиичилерге, поэттерге, артисттерге, культураныҥ ишчилерине, ГТРК-ныҥ журналисттерине, тӧзӧлгӧнинеҥ ала 95 јылдыгын темдектеп јаткан «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газеттиҥ ӧмӧлигине айтты.
Байрамдык кӧдӱриҥиде В. Тюлентин Кӱндӱлӱ грамотаны алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӧзӱми учун једимдӱ ле кӧп јылдарга ак-чек иштегени учун ИПКРО-ныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ методиказын ӱредер кафедразыныҥ јааны Жанна Амыровага, балдардыҥ республикан библиотеказыныҥ библиотекари Юлия Кимге, Кӧксуу-Оозы аймактаҥ јайаандыктыҥ ла чӧлӧӧ ӧйдиҥ туразыныҥ методизи Татьяна Папитовага, Шабалинде Л. В. Кокышевтиҥ адыла адалган школдыҥ ӱредӱчизи Татьяна Шилиновага табыштырды.
Ады јарлу бичиичи Бронтой Бедюров туружаачыларды Алтай тилдиҥ кӱниле, алтай классик Л. В. Кокышевтиҥ чыккан кӱниле уткып тура, ӱч ай кайра, јаан изӱ айдыҥ 20-чи кӱнинде Бишкекте ӧткӧн форумда кӧрӱлген сурактар аайынча солун куучын айтты. Ондо телекейдиҥ, Россиянаҥ Москваныҥ, Питердиҥ, Томсктыҥ, Алтайдыҥ, Хакасияныҥ, Башкортостанныҥ, Татарстанныҥ, Саха-Якутияныҥ тюркологторы, этнографтары, филологторы турушкан. Бу форумда эҥ ле учурлузы—алтай цивилизацияныҥ ла алтай тилдиҥ билезине кирип турган јуук калыктардыҥ сурагы элбеде ле тереҥжиде кӧрӱлгени деп айтты.
Бичиичи Астанада ӧткӧн тюркологиялык форумда база турушкан. Ондо куучын-эрмек бистиҥ—кӧчкӱндердиҥ тӱрк-монгол цивилизациязы керегинде ӧткӧн болуптыр. Сӧстиҥ, поэзияныҥ цивилизациязы јанынаҥ айдар болзо, кай чӧрчӧктӧрди ле ӧскӧ дӧ бӱдӱм-жанрларды бириктире алза, телекейде бир де ороон бистиҥ цивилизацияла тӱҥдежип болбос. Байа Индияныҥ «Махабкаратазы» да, эллино-греческий «Илиада» да деп, бичиичи чокымдады.
«Мындый кӧрӱм-шӱӱлте бу ӧйгӧ јетире кӧрӱлбеген-шиҥделбеген. Алтай цивилизацияга, темдектезе, монгол, тунгус-маньчжур, корей, јопон цивилизациялар кирет. Телекейде алты миллион кижи алтай тилле куучындажат. Бӱгӱнги бистиҥ куучындажып јаткан тилис скиф-сак јебрен сибир тӱбинеҥ, гунндардыҥ ӧйинеҥ, алтай кӧк тӱрктер ӧйинеҥ келген»—деп, Б. Я. Бедюров јартады.
Бис јӱк ле бӱгӱн Л. Кокышевтиҥ «Мен кем?», «Алтай тилим» деген ӱлгерлеринеҥ ол сурактардыҥ учурын аайлап, оҥдоп баштадыс. Л. Кокышевтиҥ бу ӱлгерлерди бичигенинеҥ ала јаан ӧй, јарым чак ӧткӧн. Бис ажудаҥ ажуга, бир системадаҥ база бирӱзине кӧчкӧнис. Бистиҥ башкарту, башчы, парламент бойыныҥ ӧйинде алтай тилдиҥ байрамын јӱрӱмге сӱреен эптӱ кийдирген. Jуук ӧйдӧ ол сӱреен јаан учур алынар. Биске коштой ло орус ла ӧскӧ дӧ калыктардыҥ тилин, культуразын билер керек. Алдыста оноҥ ары барар амаду турат. Бежен јыл кайра бистиҥ бичиичилердиҥ амадаган амадузы јӱрӱмде бӱдӱп јатканын бӱгӱнги кӧдӱриҥи тапту кӧргӱзет. Бронтой Янгович алтай бичиичилердиҥ, классиктердиҥ ӧткӧн јолы, јайаан иштеги једимдери јанынаҥ элбеде айтты.
Бис—сӧстиҥ калыгы болгон адыста, таланыҥ башкартузы, эл-јоны оркестрге бодолду јӱрер, ӧзӧр учурлу. Орус ла ӧскӧ дӧ тилдерди билип, ол ок ӧйдӧ тӧрӧл алтай тилди беш сабарындый билип, орус телекейге, орус цивилизацияга јилбиркеп, кӱӱнзеп кирген ле јӱс катапка ийделӱ-чакту боло берген. Алтай деген сӧскӧ телекейде јилбӱ јаан. Айдарда, алтай тилди јаҥы, бийик кемине чыгарып, јаҥжыккан аш-курсактыҥ (кухня, кулинария) бӱдӱмин, чыҥдыйын тыҥыдары государстволык политика деп чокымдады. Малчы-койчыдаҥ ала башкараачыга јетире чокым ууламјыла иштеер ӧй келген…
Калыктыҥ тӧрӧл тилине учурлалган байрамныҥ туружаачыларына сӱреен јакшы ойын-концерт болды. Культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ ӱренеечилериниҥ «Шуну» ӧмӧлиги, бијениҥ «Наследие» деген ӧмӧлиги, педколледжтиҥ «Кӱн чечек» деп фольклорлык ӧмӧлиги, 7-чи таҥмалу школдыҥ, Каспаныҥ школыныҥ ӱренчиктери, АР-дыҥ Госфилармониязыныҥ кожоҥчызы Арина Веревкина ла ӧскӧ дӧ јайалталар ундылбас элестерди сыйлады.

К. Пиянтинова