Алтайдын Чолмоны

Лазарь Кокышевтиҥ јайаандыгы

26.10.2017

Ады-јолы јарлу поэттиҥ ле бичиичиниҥ чӱмдемел иштери бӱгӱнги кӧрӱм-сезимле

Алтайлар–аҥчылар. Качан, кайда, кандый аҥга (аҥ дегени—текши оҥдомол) аҥдаарын олор билер. Аҥдаза да, байланып, суранып, алканып, айдынып аҥдаар. Албатыныҥ озодоҥ бери айдып салган кеп ле утка сӧстӧриниҥ де учурын оҥдоп, јӱрӱмде аайлу-башту тузаланып билер. Темдектеп алза, тынду немеле тегин ойнобос, кинчеги бойына једер. Аҥдаар болзо, кирелеп аҥдаар. Анчада ла балалу аҥды атпас деп аҥчылар билер. Алтайлардыҥ байлу аҥы—тооргы болгонын олор билер. Оныҥ кинине болуп, бир ӧйдӧ кӧп аҥ кырылган эди. Чын, тооргыныҥ кининде 102 јӱзӱн эм ӧлӧҥ бар эмтир. Бычкактарын башка тургустыс. Шӱлӱзинниҥ бычкактарынаҥ эткен бӧрӱкти ӱй кижи кийерге јарабас, нениҥ учун дезе ол аҥ агашка артылып тӧрӧйтӧн болтыр. Бу јеирӱлерди эмдиги ӱйе билбес те болордоҥ айабас.
Jӱрӱмде аҥ-кушла колбулу кӧп учуралдар туштайт. Сагыжымда мындый учурал эзелет. Ӱч-Сӱмер тууныҥ алдында койчылардыҥ турлузы болгон. Койчыныҥ ийди кенейте ле койлорды сӱрӱп, тытпактап турарда, койчы, оны, токтодып, чыдажып болбой, анда ла ӧлтӱре адып ийген. Деремнеге келип, минген адын соодуга буулап саларда, мал, кижи чилеп, тӱниле онтойло, таҥаары јуук ӧлӧ берген. Оныҥ онтогонын јерлештери уккан. Карын, «эр кижиниҥ куды барды» дешкен. Байлу тууга аҥ адардаҥ болгой, табыш та чыгарарга јарабас. Кеп куучындарда айдылганыла, јылкы мал–эр кижиниҥ куды, јулазы эмтир.
База бир учурал. Таныш эмес эр кижи тизеленип базып турганын кӧрӧлӧ, ол канайда оорыды, шылтагы неде деп сурагам. Каруузы кайкамчылу болды. Бала тушта ол койондорло ойногон, «ойынчыктары» ыраада маҥтай бербезин деп, уулчак олордыҥ буттарын ӱйезинеҥ сындырып алатан. 40 јашка једеле, ол кижи кенейте ле аксаҥдай бертир. Бӱдер бе, бӱтпес пе?
Туристтердиҥ алдында бир кижи акча иштеп аларга, тирӱ чаапты, ийт чилеп, мойнынаҥ буулайла, фото соктыртып турганын кӧргӧм. Ӧскӧ укту кижи болзо, кайкабас эдим, алтай јиит туйгакту аҥла јос кӱрде турган!..
Телекейде ар-бӱткенди корыыры, аҥ-кушты чеберлеп корып алары бӱгӱнги кӱнде сӱрекей курч сурак боло берген. Алтайдыҥ азыранты тындулары эмезе аҥ-куштары алтай литературада элбеде кӧргӱзилген. Бу сурак аайынча, темдектеп алза, бичиичилер Л. Кокышев, Э. Палкин, Б. Укачин, К. Тӧлӧсов, А. Ередеев ле ӧскӧлӧри де кӧп чӱмдемелдер бичиген. Алтайдыҥ аҥ-куштарына, тындуларга учурлай чӱмдеген ӱлгерлердиҥ тоозында, темдектеп алза, Л. Кокышевтиҥ «Эликтиҥ ӧскӱс балазына», «Тайгыл керегинде баллада», «Jееренек» ле оноҥ до ӧскӧзи. Оныҥ баштапкызы адалганы 1957 јылда чӱмделген, поэттиҥ «Туба» (1958) деп ӱлгерлик јуунтызына кирген, керек дезе орус тилге кӧчӱрилип, «Стихи» (1977) деген јуунтыда јарлалган. Оны орус тилге Александр Медведев једимдӱ кӧчӱртир.
Л. В. Кокышевтиҥ баштапкы деген ӱлгерлери сюжеттӱ деп бис билерис. Бу ӱлгер Алтайдыҥ аҥ-кужыла колбулу. Мында лирикалык геройдыҥ ал-санаалары, кыйналганы, кородогоны, сезими солун јуралат. Аҥчы аҥдап барала, болгобос јанынаҥ керекшин адыптыр. Jе оныҥ јанында «јодродый кара кӧстӱ, ӱркӱнчек чаап» турганын ол кӧрбӧгӧн! Мынаҥ улам ачурканыш, кородош, бойын бойы бурулаганы. Бойыныҥ бурузын оҥдоп, лирикалык герой актанып айдынат:
Огымнаҥ јыгылган
Алдымда керекшин
Энейиҥ деп мен
Канайып билбедим?
Албатыныҥ айтканын аҥчы билер. Билбес те болзо, бис оны бурулабас эдис. Оныҥ да учун чике тӱҥдештирӱлер, удурлаш ӧҥдӧр тӧмӧги јолдыктарда иле:
Кандый да энениҥ
Сӱди агару,
Канга уймаары –
Jаан килинчек.
Поэттин тузаланган ӧҥдӧрине ајару эдели: ак сӱт кызыл канла колыныжып калган. Мында автор «агару» деп эпитет тузаланып, оныҥ байлу болгонын темдектептир. Анайда кылынарга јарабас болгон. Jе керекшин ӧлгӧн, јастыра керек болуп ла калган. Эмди оныҥ санаазында кара јаҥыскан арткан, арга-чыдалы јок јаш чаап:
Караҥуй јаткан
Бу ээн тайгага
Канайып таштаарым?
Сен кичинек.
«Кичинек» деп сӧс кинчек деген оҥдомолло угаштырылган. Мыны ээчиде поэт бойыныҥ јаш тужын эзедип, бойын чааптыҥ сӱр-кебериле тӱҥдештирет, айдынат: «ӧткӧн јуудаҥ мен база ӧскӱс… /Телекейде јеткер эмди де кӧп…». Ӧскӱс дегени эне-адазы јок ӧзӧри, чыдаары, бутка турары, бойын бойы јеткилдеери. Чааптыҥ салымы база андый болорын ол билип, кӧгӱсле тереҥ оҥдоп туру. Арга-чыдалы јок ӧскӱс чаап јер ле теҥери алдында сок јаҥыскан. Бу айалганы ар-бӱткенниҥ јуругы ажыра поэт кыскылтым, кара ӧҥдӧрлӧ јурайт:
Ажып отурган
Кӱнниҥ чогына
Туулардыҥ чырайы
Тыҥ кызарган.
Эликтиҥ балазы
Элбек тайгага
Эрикчелдӱ эдип,
Маҥтай берген.
Бойыныҥ бурузын алынып, чаапка килеп ле каруузып, ого болужар санаала лирикалык герой эликтиҥ балазын эдискилеп кычырган. Jе калас. Аҥды канайып та кижендеп турза, ол тайга јаар кӧрӧр, јайымга бурылар.
Эдискилеп,
Эликтиҥ балазын кычыргам,
Эбире туулар
Каруузын бербеген.
Бу айалганы ойто ло ар-бӱткен де керелеп тургандый: «Теҥери унчукпай,/Ӱстимде караган./Булуттар унчукпай, /Алдымда јайылган…». Мында јалаҥ ла тындандыра кӧргӱскен сӧс «унчукпай», «караган»—олицетворение.
Ӧскӧртӧ айтса, кышкы кӱнде, јаскы ӧйдӧ лирикалык герой јаантайын ла ол ӧскӱс арткан чаапты санап, бойыныҥ бурузын алынат, оныҥ салымы эмдигенче ого амыр бербей туру. Бу учуралды поэттиҥ адакы сӧстӧри керелейт:
Шуурганду кыштарда,
Jанмырлу кӱстерде
Кӧзнӧктӧҥ улу
Тайгага кӧрӧдим.
Ӧскӱс чааптыҥ
Эткенин угала,
Эмдиге ле јетире
Кородоп јӱредим…
Мында лирикалык геройдыҥ кинчектелгени, санааркаганы, актанганы, бурузын бойына алынганы. Ӱлгердиҥ адын автор «Эликтиҥ ӧскӱс балазына» деп адаган. Бир сӧсло «Чаап» деп айткадый болгон, је автор оныҥ айалгазын јартап, чокымдап, ол—«эликтиҥ балазы» деп адайт.
Л. Кокышевтиҥ ӱлгери чаапка килемјилӱ јуралган болзо, прозачы Кӱӱгей Тӧлӧсовтыҥ «Энениҥ кару балдары» деп куучынында јаҥыскан арткан чаап, чокымдап айтса, «кандый да ӧткӱн ӱндӱ чодомык куран кӱн чыгар алдында арка-тууны јаҥыландыра багырып, тозуулдап чыгат». Куучынныҥ калганчы јолдыктары катап ла аҥчыларга ууланган, балалу аҥды ӧлтӱрерге јарабас деп. Алтай кижи мыны эки ле сӧслӧ «кинчеги бойына једер» деер.
Л. Кокышевтиҥ ӱлгериниҥ јолдыктарында дезе улай-телей «чаап», «керекшин», «элик» деген оҥдомолдор учурайт. Бу ӱч сӧс алтай тилде башка-башка учурлу, орустап бир сӧслӧ адагадый, је кажызы ла башка учурлу. Оны орус тилге кӧчӱрзе, «козленок», «самка косули», «дикая косуля» деп адалар. Алтайдыҥ кару аҥы дезе, бу элик болгонын орус кӧчӱреечи сӱрекей чын оҥдоп, ӧскӧ укту кычыраачыга чындык јетирерге амадаган. Байла, ӱлгердиҥ јолдыктай кӧчӱрмезин кӧчӱреечиге кем де белетеп берген болор. Оныҥ да учун ӱлгер јик јок тӱҥей ле тынду эттире кӧчӱрилген. Анчада ла сезимди, кӱӱн-санааны А. Медведев једимдӱ эттире орус кычыраачыга эптӱ јетирет.
Ӱлгердиҥ ады дезе кӧчӱреечиниҥ кӱӱниле кунукчылду кӱӱн-тапту: «Стихи о горном козленке, мать которого я убил». Кӧчӱреечи анчада ла, лирикалык геройдыҥ ал-санааларын, кородогонын, кыйналганын ӧскӧ кычыраачыга чындык јетирерге албаданган. Ӧс текстле тӱҥдештирзе, ӱлгердиҥ ады «Козленок» ло болгодый. Jе кӧчӱреечи кижиниҥ кӱӱнин, аҥчыныҥ бурузын јетирерге чырмайган. Оныҥ учун лирикалык геройды ӱлгердиҥ чике ле бажалыгына чыгартыр.
Любая мать–неприкосновенна!
Как материнское молоко
Смешать посмел я с кровавой пеной?
Ӧс тексттиҥ кӧчӱрмези бир де кыйыш јогынаҥ једимдӱ кӧчӱрилген. Кӧчӱреечи дезе бу ӱлгерди чындык кӧчӱрген, кажы ла тушта тӱҥдештирӱлер ле олицетворение тузаланып, кажы ла оҥдомолды тирӱлендирип, сӧстиҥ ийдезин тыҥыдып ла тындандырып. Керек дезе, ӧскӱс чаапты кӧскӧ кӧрӱнер этире јураган. Ол арга-јок, ырызын ычкынган ла јаҥыскан артканы «сирый» (ӧскӧртӧ айтса, беспомощный, несчастный, одинокий) деп сӧслӧ кӧргӱзилген, кӧзин де «лиловый» деп јурайт:
Косуля пала к ногам моим,
Меня обнюхав, козленок блеет,
Лиловым глазом косит в тайгу.
Он—слабоногий и тонкошеий.
Ему навряд ли помочь смогу.
Эмезе: «В его огромных глазах–усталость/ Тоски, холодной, как горный лед». Ар-бӱткенниҥ айалгазын кӧчӱреечи мынайда јурайт: «Зловеще солнце в туман садится./ Рудою медной горит закат». Ӧрӧ турган кӱн де ачынгандый, эҥирги таҥдак та темирдий кызу эмтир. Кӧчӱрмениҥ тӧс ајарузында лирикалык геройдыҥ ал-санаалары, оны кӧчӱреечи чындык кӧргӱскен:
Глухая полночь поможет скрыться
Тебе, козленок, меньшой мой брат.
На сердце сирый твой взгляд не тает.
Я пред тобою как тать, стою.
Мында «тать» деген сӧсти ӧскӧртӧ «преступник» деп темдектегедий. Тӧс учуралды шак бу сӧс тереҥжидет. Орус тилдиҥ синонимдерин тузаланып, кайлыкталган кычыраачыга јартамал бергедий.
Jе эҥ ле эптӱ ле чындык кӧчӱргени–ол калганчы јолдыктар: «Тебя укроют леса Алтая./ Но где мне совесть лечить свою?». Кӧчӱрмеде бу эҥ ле учурлу сӧс, бӱткӱл оҥдомол. Кижи бойыныҥ кинчегин бойына алынганы. Ӧс текстте ӱлгердиҥ учы мынайда чӱмделген:
Ӧскӱс чааптыҥ
Эткенин угала,
Эмдиге јетире
Кородоп јӱредим…
Эки тилдӱ ӱренчиктерди озо орус кӧчӱрмеле таныштырып, оноҥ алтайына бурыыр. Мынайда олор тӧрӧл литературага бурылып, алтай чӱмдеечилерле јилбиркеп, Лазарь Кокышевле оморкоор деп иженедис.
Бириктире кӧрзӧ, Л. В. Кокышевтиҥ бу ӱлгери бийик кеминде чӱмделген ле кӧчӱрмези текстке јуук кӧчӱрилген. Мынаҥ да ары поэттиҥ ӱлгерлерин јолдыктай кӧчӱрип, јаҥы кӧчӱрмелер белетегедий. Поэттиҥ бичиктери эмди томдорло кепке базылып чыгат. Тӧрт том мынайда адалган: «Лирика» (2013), «Мечин јылдыс» (2013), «Туба» (2016), «Туујылар» (2017). Баштапкы томго кӧчӱрмелер база кирген. Ӱчинчи томдо арткан ӱлгерлери салынган. Тӧртинчи томдо туујылардаҥ ӧскӧ сӧгӱштер, кокырлар, кӧчӱрмелер кирген. Келер јылда Лазарь Васильевич Кокышевтиҥ куучындары ла повестьтери чыгар учурлу.

Н. М. Киндикова,
филология билимдердиҥ докторы, профессор