Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Ырыс экелип, келзеҥ балам…»

27.10.2017

Бала—јӱрӱмниҥ учуры, кижиниҥ ырызы—балада… Бу сӧстӧрди канча ла кире укканыс, угадыс та. Кижиниҥ кем болгонынаҥ, кандый укту болгонынаҥ, канайда јатканынаҥ камааны јогынаҥ баланыҥ учуры эҥ ле баштапкы јерде туруп јат. Балага учурлалган чӱм-јаҥдар сӱреен кӧп. «Баланыҥ једими—эне-адазыныҥ једими», «Бала—эне-адазыныҥ оморкодузы»—деп айдыжадылар. Jурт јаҥы ла тӧзӧлӧрдӧ, јурт туткан балдарын алкаарга келген тӧрӧӧн-тууган улус элдеҥ ле озо «ойгор уулдар, ак санаалу кыстар» кӱӱнзейдилер. Билелик ырыстыҥ, энеликтиҥ кудайы деп адаткан Умай эне керегинде соојындарда бала керегинде кӧп айдылат.

Алтай айылдыҥ сыраҥай ла тӱнигине теҥери тӱбинеҥ тӱшкен јылдыс—ол Умай энениҥ бу јуртка ийген сыйы. Jылдыс тӱшкен айылда бир канча ӧйдӧҥ баланыҥ ыйы угулып, кабай јайкалат. Чындап та, кажы ла билениҥ, кижиниҥ ырызы балдарында, баркаларында болор.
Jе бу учурлу ла јарык јуруктыҥ база бир келтейи бар. Бала јок, бала табып болбой турган дегени. Jиит те улуста, јажы да јаандап калгандарда бала јок деген кӱч ле курч сурак эмдиге јетире артканча. Jӱрӱм канча ла кире ӧҥжигип, акча-манат, ар-јӧӧжӧ дегени баштапкы јерге чыгып та турза, је баланыҥ, билениҥ сурактары тӱҥей ле баштапкы јерде турган, турар да. Jаҥыс ла билелӱ улуста эмес, је јаҥыскан да јӱргендер «јаҥыскан јӱргенче, бир де болзо бала азырап алайын»—дежет. Салым кандый болбос. Бала табып болбой турган канча келин ыйлабады эмеш, Айга-Кӱнге баштанып, канча кире айдынбады эмеш. Канча кире билелер бу ок шылтактаҥ улам јайрадылган…
Кезикте алтай эпшилердиҥ бу айалгазын эмдеп-томдоп тургандар аргадаган эмей.
Бала табылбай турза, алтай улус сыймуучы, эмдеп турган улуска баштанадылар. Мындый јайалталу јаан јаштулар Алтайда ас эмес болгон. Эмди де бар. Чындап та, кӧп келиндер мындый улуска јӱрӱп, јаҥыс эмес бала тапкылаган. Бойыныҥ ӧйинде Алексей Григорьевич Калкин бу јанынаҥ кӧп улуска болушкан деп куучындар јӱретен. Кажы ла аймакта сыймуучы-эмдеечи јаан јашту улус бар болгоны база да јакшы. Улуска быйаны једип турганы алкышту.
Бу суракка медицина канайда кӧрӧт?
Бала таппай турган эпшилердиҥ сурагы бӱгӱнги медицинада курч сурактардыҥ бирӱзи болгон ло артканча. Текши су-кадыкты шиҥдеген эмчи-билимчилердиҥ једими база сӱӱндирет. Алдында јылдарда кӱч операция-эмдеништер јӱк ле Сибирьдиҥ јаан калаларында (Барнаул, Новосибирск) эдилетен. Москва дегени тегин улустыҥ јединип болбос санаазы болгон. Бӱгӱнги кӱнде јаҥы технология-эмдеништер бистиҥ де тергееге једип келгени јаан једим. Баштыҥ, јӱректиҥ ооруларыла колбой эдилип турган бийиктехнологиялык эмдеништерди оору улус бу ла тӧрӧл јеринде, республикан эмчиликте алар аргалу. Бала табар дегенинде кӧп јаҥы ууламјылар табылып калган. Мында эпши кижиниҥ ле эр кижиниҥ су-кадыгын шиҥдеп, бу айалгада кандый эмденишти тузаланар аргалузын эмчилер јартына чыгып јат. Темдектезе, кезик эпшилер јаҥжыккан эмдеништерди ӧдӱп, су-кадыгы орныктырылып калат. Кезикте шылтак эр кижиде болот. Бу тужында эр кижи бар-јок терапия-эмдеништерди ӧдӧр учурлу болот. Кӧп учуралдарда бу ла эдилген эмдеништиҥ кийнинеҥ эжерлер сакыган балалу болуп, ырысты табадылар. Jе алтай улустыҥ кӧп јарымызы, анчада ла эр улус бу кӱч јолды—эмденишти—ӧдӧргӧ нениҥ де учун кӱӱнзебейт. Оныҥ учун ас эмес эжерлер бала јок јӱргилейт, ол эмезе эки башка баскылай берет. Бала јок деген сурактыҥ психологиялык јаны база сӱрекей курч сурак деп, эмчилер темдектейдилер. Jе бала азыраарга, сӱрекей тыҥ кӱӱнзеген улус, эжерлер эмдеништиҥ учы-куйнына тӱҥей ле једедилер.
Бала табарында эҥ ле калганчы ижемји берип турган операция-эмдениш деп, эмчилер ЭКО-ны (экстракорпоральное оплодотворение) адагылайт. Бу баалу-чуулу эмденишти Россияда јаҥы бӱдӱм деп айдып болбозыҥ. Алдында јылдарда ЭКО-ны ӧдӧргӧ, Сибирьдиҥ тӧс калаларындӧӧн, Москвадӧӧн барар керек болотон. Оноҥ бу эмдениш сӱрекей баалу болордо, тегин улуска ЭКО ӧдӧр арга јок болгон. Jе ороон бойыныҥ улузы, келер ӧйи керегинде сананып, санааркап јат. Бистиҥ де республикага мындый баалу-чуулу эмдениш једип келгени јаан једим, ол бала табып болбой турган билелерге јаан арга деп темдектеер керек.
Эпши улустыҥ бала табар деген сурагын су-кадыкты корыыры аайынча министерство, перинатальный республикан тӧс јер (бала табар тура), эл-јонныҥ су-кадыгын корып, страховать эдер башкарту ајаруда туткылайт.
Республикан перинатальный тӧс јердиҥ клинико-диагностикалык бӧлӱгиниҥ врач-эмчизи Анастасия Мурыгинаныҥ темдектегениле, Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозыныҥ ЭКО јанынаҥ государстволык программазы бар. Бу программа аайынча 2017 јылда Алтай Республикада ОМС-тыҥ полизиле ЭКО-ны акча тӧлӧбӧзинеҥ ӧдӧрине 215 квота-јер берилген. Jылдыҥ бажынаҥ ала ол квотаны 130-ка јуук кижи алган. Олордыҥ кӧбизи текши медициналык шиҥдешти ӧдӱп койгон. Арткандары бӱгӱнги кӱнде су-кадыгын шиҥдедип јадылар.
Былтыргы јылга кӧрӧ, 2017 јылдыҥ кӧргӱзӱлери кандый? ЭКО-ны ӧдӱп, балдар тапкан эпшилердиҥ, чыккан балдардыҥ су-кадыгы кандый? Келер јылда мындый квоталардыҥ тоозы кандый болор?
Республикан перинатальный тӧс јердиҥ баш врач-эмчизи Павел Эдуардович Решетовтыҥ айтканыла, бала таппай турган эпшилердиҥ сурагын государство кеминде кӧдӱргени, улуска медициналык полизи ажыра акча тӧлӧбӧзинеҥ эмденер арга бергени—јаан учурлу керек. 2017 јылда республикага мындый 200-теҥ ажыра квота берилген. Былтыргы јылга кӧрӧ, бу сӱреен јаан тоо. Бу арганы кӧп эпшилер, эжерлер тузаланган. Jылдыҥ учына јетире тузаланылбай артып калган квоталар база бар. Айдарда, бала таппай турган эпшилер, эжерлер бу учурлу сурагын узак ӧйгӧ артыргыспай, эмчиликке баштангылазын. Келер јылда ЭКО ӧдӧр арганы канча кире улус тузаланар аргалузы республиканыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министерствозынаҥ камаанду болор.
ЭКО-ны ӧдӧргӧ кӱӱнзеген эпшилер элдеҥ ле озо эмчиликке (женская консультация), эпши улустыҥ эмчи-гинекологына баштанар учурлу. Оныҥ кийнинеҥ темдектелип калган медициналык шиҥдеш башталар. Бӱгӱн аймактардагы ла республикан эмчиликтерде бу иш канайда ӧдӧри чокым темдектелген. Айдарда, эмчи-специалисттер бастыра «јолды» јартап берер. ЭКО-ны ӧдӧрине керектӱ медициналык шиҥдештиҥ ӧйи бир айдаҥ канча айга чӧйилер аргалу.
Республикан перинатальный тӧс јерде ЭКО-ны ӧткӧн 40 эпши шиҥжӱде турат. Быјыл былтыр мындый эмдениш ажыра табылган он бала чыккан. Балдардыҥ ла энелериниҥ су-кадыгы јакшы кеминде.
Павел Эдуардовичтиҥ айтканыла, бу кӱч ле учурлу керекте эр кижи ле ӱй кижи ортодо бала азыраар деген сурак јӱрӱмдик учурлу болуп турза, кыйалтазы јогынаҥ эмчиликке баштанар керек. Билелерде балдар болзын деп сурак государстволык кеминде тургузылган ла медицина ӧзӱмге барган ӧйдӧ, бала табарга турган эпшилер бу амадузына јединер ле сакыган балазын таап алар аргалу.
Айдарда, бала табарга турган келиндер, эжерлер эмди бу јаан учурлу сурагына сакылталу карууны алар аргалу эмтир. Медицинаныҥ болужыла табылатан балдар табылып, эне-адазына сакыганду ырысты экелер!
Окылу јетирӱлерле болзо, бӱгӱн бистиҥ республикада бала тапкадый 51 167 эпши јуртайт. Бир јаштаҥ ала он јети јашка јеткен кызычактардыҥ тоозы—31 857, он беш јаштаҥ ала он јети јашка јеткен кыстардыҥ тоозы—3 820. Келер јылдарда энелердиҥ тоозына кожулатан кыстардыҥ тоозы ас болгоны 1990-чы јылдардыҥ кызылаҥ ӧйиниҥ демографияга эткен салтары деп, эмчилер темдектейт.
Эпши улустыҥ су-кадыгын корыырында бӱгӱн тергеебисте 55 акушер-гинеколог иштейт. Аймактардыҥ бала табар тураларыныҥ ижиниҥ кеми, чыҥдыйы калганчы јылдарда билдирлӱ бийиктегенин темдектеер керек. Jе андый да болзо, тӧс каланыҥ бала табар туразында чыккан балдардыҥ тоозы эҥ ле кӧп болуп артканча.
Ойто ло катап алтай јаҥдарга буруладыс. Бала, баланыҥ байы—алтай улустыҥ јӱрӱминде эҥ ле тӧс лӧ јаан учурлу байлыктардыҥ тоозына кирип јат. Jаан јаштулардыҥ энчилеп келген јаҥжыгуларын улалтып, алтай јурттар ӧҥжип-ӧзӱп, балдарыс једимдӱ јӱрӱм јӱрзин. Бала таап болбой турган эжерлерге, билелерге энеликтиҥ байлу Кудайы тӱнӱгерге келип, сакыган бала экелген јылдызын сыйлазын деп кӱӱнзейдис.

Айгуль МАЙМАНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина