Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кадеттер чертенди

31.10.2017

Ӱлӱрген айдыҥ 26-чы кӱнинде Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернатта Кадетке аларыныҥ кӧдӱриҥилӱ линейказы ла кадеттердиҥ байрамы ӧтти.

Школ-интернаттыҥ актовый залында јуулгандарга Россия Федерацияныҥ, Алтай Республиканыҥ маанылары, Г. К. Жуковтыҥ сӱр-кебери, јӱзӱн ӧҥдӱ шарлар, Россия керегинде тӧрӧлчи учурлу кожоҥдор бир ууламјыла байрамдык ла бийик кӱӱн-санаа сыйлады. Кадет класстардыҥ ӱренчиктери келген айылчыларды удура базып, уткыгылайт. Байрамдык, кӧдӱриҥилӱ айалга, ӧкпӧӧргӧн ӱренчиктер, ӱредӱчилер, таскадаачылар. Бир сӧслӧ, узакка ундылбас тӱӱкилик учурлу јаркынду кӱски байрамды Яков Медведев, Елена Сабакова ӧткӱрди.
Кадет деген сӧс чындыкты, кандый ла керекке каруулу болорын, сӧзине турарын, јана баспазын, јалтанбазын ла турумкай, келер ӧйдӧ бийик ӱредӱлӱ, Тӧрӧлине чындык болорын керелеп јат. Бу сӧс биске тӱӱкидеҥ таныш ла јуук. Jе кезик ӧйгӧ ундылып, такып ойто бурылганы оморкодулу.
Кӧдӱриҥилӱ линейкада јаҥжыкканы аайынча школ-интернатла кӧп јылдар туркунына колбу тудуп јаткан чындык најылары, алкы бойлоры мындагы балдарга јозок кӧргӱзеечи тоомјылу айылчылар эрчимдӱ турушты. Олордыҥ тоозында Алтай Республика аайынча УФСИН-ниҥ јааны А. Чириков, Алтай Республика аайынча пограничный башкартуныҥ јааныныҥ ордынчызы С. Емелин, Россияныҥ МЧС-ныҥ Алтай Республика аайынча тӧс башкартузынаҥ С. Титов, бедиреништӱ иштиҥ јуучыл-патриотикалык «Вымпел» деген тӧс јериниҥ башкараачызы А. Филиппов, Алтай Республиканыҥ јуучыл комиссары О. Денисенко, Горно-Алтайск каланыҥ эр кемине јеткелектердиҥ керектери ле олордыҥ тап-эриктерин корыыры аайынча камызыныҥ баш специализи Н. Хоменко, Росгвардияныҥ ОМОН-ыныҥ Алтай Республика аайынча бӧлӱгиниҥ баш инспекторы С. Бичурин, Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ «ФОРПост» деген ӧмӧлиги, Россияныҥ ӱренчиктериниҥ кыймыгузыныҥ Алтай Республикада талалык бӧлӱгиниҥ председатели Е. Филиппова ла Россияныҥ каратэле федерациязыныҥ Алтай Республика аайынча бӧлӱгиниҥ ӱренчиктери, Горно-Алтайск каланыҥ шылу бӧлӱгиниҥ башкараачызы Евгений Сайдутов ло оноҥ до ӧскӧ улус болды.
Школдыҥ директоры Виктор Затеев кадетке кирип јаткан ӱренчиктерди олордыҥ јӱрӱминде аҥылу кӱнле, кадетке кирип јатканыла уткыды. «Кадетке кирердеҥ, черт берердеҥ озо слер су-кадыгарды тыҥыдып, ийде-кӱчтӱ болорго турумкай таскадынганыгар. Онойдо ок кадеттиҥ учурын бойоорго јартап, ӱредӱде, јӱрӱмде каруулу болуп, бу бийик атты чек ле чебер алып јӱрерге белетенгенер—деп, Виктор Геннадьевич айтты.—Кадет азый светский де обществодо болгон. Кийнинде совет ӧйдӧ военный училищелер, суворовецтер, нахимовецтер ичкери јолын алынган».
Виктор Затеевтиҥ айтканыла, балдардыҥ ончозы кадеттер болбозы јарт. Jе јӱрӱмде ак-чек, кижи болгон адын бийик алып јӱрерге, ороонын, талазын, албатызыныҥ амыр-энчӱзин корыырга, уур-кӱчтерди кӱчсинбей ӧдӱп чыгарга ол слерге тузалу, керектӱ болор. Бӱгӱнги кӱнде кадет болорго берип јаткан черттиҥ учуры јаан ла тереҥ…
Ол онойдо ок бу аҥылу кӱнде ӧйди келиштирип, амадап келген айылчыларга алкыш-быйан айтты.
Кадеттерде азыйдаҥ бери бойыныҥ алтын ээжизи бар, Кадеттердиҥ кодекси. Ондо айдылганыла, кадет Тӧрӧлине чындык, оныҥ ӧткӧн јолыла оморкоор, Тӧрӧлин ак-чек корулап, оныҥ магын, нерезин кӧптӧдӧр.
Кадеттерди черт берип, Россияныҥ кадеди деген бийик атла ададып јатканыла А. Чириков уткыды. «Бис школ-интернаттыҥ ӱренчиктериле јаҥжыкканы аайынча јылдыҥ ла туштажадыс. Кадетке јаҥы алылгандар кӧдӱриҥилӱ айалгада нӧкӧрлӧриниҥ, ӱредӱчилериниҥ, таскадаачыларыныҥ алдына, Россияныҥ, Алтай Республиканыҥ Гимндериниҥ ӱйдешкениле бу атты бийик апарарга чертин берет. Кадеттер јаан једимдерге једип, школ-интернаттыҥ јакшы адын јӱрӱминде каруулу апарзын»—деп айтты.
Кадеттерди аҥылу кӱнле, черт-присяга алганыла С. Емелин уткыды: «Тӱӱкиге бурылар болзо, шак ол ӧскӱс-јабыс балдарла Ф. Э. Дзержинский иштеген. Кӧп тоолу балдарга јаан јолын табарга Феликс Эдмундович болушкан. Горно-Алтайскта кадеттердиҥ клубы бар. Балдар школдоҥ ло ала кадеттердиҥ учурын оҥдоп, бу јолды талдап алганы јарамыкту».
Сергей Николаевич кадеттерге пограничниктердиҥ кереес эдимдерин ле 2018 јылдыҥ баштапкы јарымјылдыгына «Границы России» деген газетти бичидип, сыйлады.
«Кадеттердиҥ чертин берери каруулу бӧлӱк. Оныҥ кийниндеги база бир учурлу бӧлӱги—Тӧрӧлин ак-чек ле чындык корулаары. Бис слерге кандый да ӧйдӧ болужарга белен»—деп, С. Титов уткуулду сӧзинде темдектеди.
Оныҥ кийнинде кадеттер черт бердилер. Кадеттерди каратэге јӱрӱп турган болчомдор уткып, каратэниҥ башка-башка бӱдӱмдериле таныштырды. «ФОРПост» деген јайаан ӧмӧлик кожоҥдорын сыйлады. Айылчыларга, ӱредӱчилерге кадеттер учурлу кожоҥдорын кожоҥдоды.
Тӱштеги ажаныштыҥ кийнинеҥ ӱренчиктердиҥ эҥ ле тыҥ сакыган ӧйи келди. Тал-тӱште кадеттердиҥ байрамы школдыҥ кеерекеде јазалган ашканазында ӧтти.
Уулчактар-баатырлар парадный кептӱ, кызычактар, јӱзӱн-јуур кӧбӧлӧктӧрдий, кӧбӱктий јайылган платьелерлӱ. Балдардыҥ чырайларында—кӱлӱмји, сӱӱнчи, јӱректеринде—кожоҥ, кӱӱ. Бу байрамды улустыҥ бойына кӧргӧдий, бичиирге бачым ӱстине сӧс тӧ табылбас. Байрамды Денис Конушев ле Вика Старикова (Майманыҥ 1-кы таҥмалу школынаҥ) ӧткӱрген.
Школдыҥ директоры Виктор Затеев байрамныҥ туружаачыларын, айылчыларын уткыды. Ол кадеттердиҥ школыныҥ тӱӱкизи јанынаҥ элбеде айтты. Кадеттердиҥ корпустары 1701 јылда ачылган. Петр I бу ишти баштап, тӧзӧгӧзин салган. Шак ла кадеттердиҥ ӱредӱлӱ заведениелери курсанттарына јаҥыс та јуучыл ӱредӱ берген эмес. Jе онойдо ок кемиле тереҥ ле јаан граждан ӱредӱ берген. Ол Семеновский, Преображенский полктор, ады јарлу Кутузов, Нахимов ло ӧскӧ дӧ полководецтер керегинде айтты.
Баштапкы рядтарда тоомјылу, кӱндӱлӱ айылчылар болды. Олор кадеттердиҥ кӧдӱриҥилӱ линейказында база эрчимдӱ турушкан. База АР-дыҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ специализи М. Меркетова, каланыҥ администрациязынаҥ КДМ-ныҥ јааны С. Карамян туружып, школдыҥ директоры В. Затеевке администрацияныҥ адынаҥ Быйанду самара табыштырды. Jуулган айылчыларды, балдарды «Кӱнниҥ тыныжы» (худбашкараачызы Э. Хабибулина), педколледжтеҥ (башкараачызы П. Мурзалиева) бијениҥ ӧмӧликтери экпиндӱ вальсла, «Чечектиҥ бијезиле» уткыды.
Балдар, јаш корболор… Энениҥ эркези, аданыҥ ардагы, айыл-јурттыҥ от-очогыныҥ јылузы јокко ӧзӱп јаткан болчомдор. Бу байрамда балдардыҥ ойын-каткызы, эрчими, сӱӱнчизи кижини бала тужына чӱрче ле апарып келгенине бодолду. Анчада ла школ-интернаттыҥ болчомдоры «Мазурканы» бијелеерде, айдар сӧс тӧ јок. Олордыҥ кееркемјилӱзин, эркезин, ӧкӧрин. Кажы ла бала—јайаан јайалта, бӱткӱл телекей. Наадайлардый кептӱ кызычактар, формалу уулчактар бойлорын чек, тоомјылу тудунып, буттары јерге тийип-тийбей айланыжат, бијелегилейт. Бије ажыра олор энениҥ сӱӱжин, ижемјизин айдат.
Байрамды ӧткӱреечилер кажы ла номерди јарлап, туружарга кӱӱнзегендерди сценага кычырганда, балдар сандырап, ӧкпӧӧрип, тооноҥ артпаска јатканын кӧрӱп, сӱӱнериҥ де, јӱрегиҥ сыстап, чым эдер де. Балдар кӱӱнине јеткенче ойноды, кӧӧрӧди. Адакыда 6-чы школ-лицейдиҥ ӱренчиги Алина Тудашева јараш кожоҥ сыйлады.
Балдарды эне-адазындый ла чылап азыраган таскадаачылар олорды сӱреен эптӱ, сӱрлӱ, ӧҥжик эдип кийиндиргени иле ле омородулу. Олорды эл-јон ортодо јакшынак улус болуп јӱрзин деп, ӱредип-таскадып јаткан ӱредӱчилер, таскадаачылар кӧдӱриҥилӱ линейкадаҥ ала кере тӱжине эрчимдӱ турушканын темдектеер керек. Олордыҥ ижи база нерелӱ де, агару да ине. Ӧскӱс-јабыс балдарды јолынаҥ тайкылбазын, астыкпазын деген амадула школ кӧнӱ иштеп јат.
Ӱренчиктерди айыл-јурттыҥ, јадын-јӱрӱмниҥ ижи-тожына таскадар «Уют» деп тӧс јердиҥ качылары О. Медведеваныҥ, Н. Глебованыҥ билгир башкарганыла, јаан класстардыҥ балдары байрамдык столдорын белетеген. Кадеттердиҥ байрамы фуршетле тӱгенди.
Бӱгӱн кадеттер, келер ӧйдиҥ офицерлери, генералдары шак мындый алып-баатырлардыҥ ортозынаҥ чыгып турган ине…

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина