Алтайдын Чолмоны

Алтайына учурлалган јӱрӱм

14.11.2017

Алтай јеристе ады-чуузы јарлу ла тоомјылу Юрий Васильевич Антарадонов эзен јӱрген болзо, ого бу кӱчӱрген айдыҥ 12-чи кӱнинде 68 ле јажы толор эди.

Юрий Васильевичти кичӱ де, јаан да Тӧрӧлинде билбес кижи јок болор. Эки јыл кайра билгир, ченемелдӱ јондык-политический ишчи, јериниҥ ле албатызыныҥ чындык уулы айлу-кӱндӱ Алтайынаҥ јӱре берерде, оныҥ эземин, адын ӱргӱлјикке кереестеп артырар амаду турган. Республиканыҥ јаҥдары, Юрий Васильевичле кожо иштеген најылары, јуук улузы оныҥ чыккан кӱнине келиштире эземниҥ бичигин чыгарар шӱӱлте эткендер. Эки јылдаҥ бу амаду бӱткен: кӱчӱрген айдыҥ 10-чы кӱнинде А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде «Юрий Антарадонов. Алтайына учурлалган јӱрӱм» деп бичиктиҥ таныштырузы ӧтти.
Таныштыруга сӱреен кӧп улус јуулды, ол тоодо Россия Федерацияныҥ Федерация Совединиҥ сенаторы Т. А. Гигель, окылу јаҥныҥ бӱдӱреечи ле јасакчы органдарыныҥ чыгартулу улузы, билези, јуук тӧрӧӧндӧри, кожо иштеген најы-нӧкӧрлӧри ле ӧскӧлӧри де. Таныштыруны оныҥ сценарийин бичиген В. А. Енчинов ӧткӱрди. Баштапкы сӧсти Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ баштапкы ордынчызы Н. М. Екеева алып, Башкару Юрий Васильевичтиҥ эземин ӱргӱлјиге артырары, ол тоодо бичик кепке базары керегинде јӧп јаратканын эзетти. Ол јӧп бӱткен—эземниҥ бичиги чыккан. Бу бичикте быйанду сӧзин, эске алыныштарын бичиирге амадаган улус сӱреен кӧп болгон. Юрий Васильевич керегинде сӧзин айдарга кӱӱндӱ кезик улус бичик чыкканы керегинде орой уккандар, айдарда, база да бичик чыгарар арга бар. Наталья Михайловна Юрий Васильевичти ол Москвада ӱредӱзин божодып, Горно-Алтайскка келгенинеҥ ала билерин айтты.
«Мен оны јаҥыс ла иште эмес, је айылында, билезиниҥ ортозында да кӧрӱп јӱргем,—деп, Н. М. Екеева эске алынат.—Ол иште де, билезиниҥ, јуук улузыныҥ ортозында да ол ло кӱӱнзек, кӱлӱмјилӱ, јакшы кӱӱндӱ бойы артатан. Ол кезик улус чылап, эки јӱстенип, ӧскӧ улустыҥ ортозында јакшы кӧрӱнерге «маска» кийбейтен. Кандый ла уур-кӱчте ол айландыра улуска ончозы јакшы болор деген ижемји беретен. Jаштаҥ ала бойыныҥ кожо чыккандарын кичееп ӧскӧн бу кижи, јаандап та келеле, ӧмӧликте јӱрӱп, бой-бойына болужар деген оҥдомолго чындык арткан. Ол коркынчактарды, садынчактарды ла ончо ло не-немени кирелте јанынаҥ кӧрӧр улусты сӱӱбейтен. Ондо бойында ондый кылык-јаҥ јок болгон. Юрий Ваисльевич Алтайда оноҥ озо иштеген јарлу улустыҥ керегин улалткан, бойыныҥ јакшы адын, јакшы керектерин артырган».
АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱлик, культура, спорт, јашӧскӱримниҥ политиказы, СМИ ле јондык биригӱлер аайынча комитединиҥ председатели В. Н. Уханов Юрий Васильевич јаркынду, чындык ла кӧп сурактарла бойыныҥ шӱӱлтезин айдатан кижи болгонын темдектеди. Бойыныҥ шӱӱлтези учун туратан, оны айдарынаҥ јалтанбайтан улус ас. Депутат Ю. В. Антарадоновло 2004 јылдаҥ бери таныш болгонын, кезик сурактарла удурлажулар да болгондо, олор бир шӱӱлтеге келип туратандарын эске алынды. Юрий Васильевич депутат болуп турарда, јастыраларын бойына алынып билерин кӧргӱскен, ондый кылык јаҥыс ла быжу ла турумкай кӱӱндӱ улуста болуп јат. Ондый улус база ас деп, депутат чокымдады.
Кӧп јылдарга Ю. В. Антарадоновло кожо иштеген Г. П. Сумин эземниҥ бичигин Юрий Васильевичтиҥ чыккан кӱнине чыгарар деген амаду бӱткенин, бу бичикте оныҥ билези, нӧкӧрлӧри, јерлештери ле кожо иштеген кӧп улус јаан тоомјылу ла јылу эске алынгандарын айтты. Каланыҥ администрациязыныҥ бир оромго Ю. В. Антарадоновтыҥ адын берер деген молјулу сӧзи бӱтпегенине ајару этти. Оныҥ эземине учурлай волейболло, самболо улайын маргаандар ӧдӱп турган. «Юрий Васильевич бийик јамыда иштеп, эл-јон ортодо јаан тоомјыда јӱрген,—деп, Геннадий Петрович айтты.—Нениҥ учун дезе, ол бойы кандый ла кижиле тоомјылу, тӧп куучындажар кижи болгон. Jаан јаштуларла, јашӧскӱримле туштажар, куучындажар, олордыҥ шӱӱлтелерин угар, айткан сӧзин бӱдӱрер болгон. Улус та бичик-биликчи, кӧпти билер, сагышту башкараачыла, туштажарга, шӱӱлтелерин угарга амадайтан, кандый ла сурактарлу баштанатан. Кажы ла калыкта бойыныҥ башчызы, бажы болуп јат. Ондый улустыҥ бирӱзи Юрий Васильевич болгон. Юрий Васильевичтий башчы улустаҥ јашӧскӱрим тем алып, ӧзӧргӧ амадаар учурлу. Олорго до бу бичик тыҥ керектӱ болоры јарт».
Ю. В. Антарадонов бойыныҥ ижи аайынча муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандарыныҥ јонјӱрӱмдик сурактар аайынча ордынчыларыла јуук колбуда иштеген. Оҥдой аймактыҥ администрациязында јонјӱрӱмдик сурактарла узакка иштеген А. А. Саламова Юрий Васильевичле комсомолдо иштегенинеҥ ала билерин айтты. Ондый јаркынду башкараачыла иштеерге келишкенин ырыс деп айдып, ол улуска јакшы кӱӱндӱ де болзо, је ишчилерге некелтелӱ болгонын эзетти. А. В. Саламова мынайда эске алынды: «Юрий Васильевич кандый ла иштӱ улуска ајарулу болгон, јакшы иштӱ улусты тооп јӱретен. Бир катап ол Туйакту јурттагы школдыҥ маалазында ӧзӱп јаткан маала-ашты кайкап кӧргӧн лӧ мында кемдер иштеп турганыла јилбиркеген. Биолог ло иштиҥ ӱредӱчилери деп угала, ондый улусты кайралдаар керек деген. Бир канча ӧй ӧткӧн соҥында, ол оны ундыбаган: маала-аш ӧскӱрген улус кайралдаткан ба, јок по деп сураган». А. В. Саламова јаҥы бичикте Юрий Васильевичтиҥ салымы, јӱрӱми, је онойдо ок ондо республиканыҥ салымы, јӱрӱми деп јолду айтты.
Сӧс «Алтын-Туу» бичик чыгарар тураныҥ директоры, јаҥы бичиктиҥ редколлегиязыныҥ турчызы, бичикте бичимелдерди јуур, редактировать эдер јаан ишти бӱдӱрген Т. Н. Туденевага берилди. Ол Ю. В. Антарадоновтый јаркынду, бийик тоомјылу башкараачы керегинде бичик чыгарары јаан каруулу иш болгон деди. Юрий Васильевичти билер улус бичикке эске алыныштарын кӱӱнзеп бичигендер. Статья бичиири тегин керек эмес, кажы ла кижи оны белен бичип болбой јат. Темдектезе, И. Э. Яимов статьяны бичииринде кемнеҥ де болуш сурабайдым, Юрий Васильевич керегинде бойым бичиирим деп молјонып, статьязын јакшы бичип салган. Комсомолдоҥ бери Ю. Антарадоновло кожо иштеп јӱрген У. А. Альпимовтыҥ јиит, ӧктӧм лӧ кӧп баштаҥкайларлу ӧйлӧрин эске алынганы сӱреен јилбилӱ. Т. Н. Туденева бичикти чыгарарында турушкан ончо улуска јаан быйанын айтты.
Ю. В. Антарадоновтыҥ ӱренген клазында класстыҥ башкараачызы болгон ӱредӱчи-ветеран В. В. Федоров оны јаантайын нӧкӧрлӧрине болужып јӱретен уул деп эске алынды. Онойдо ок ол Москвада ӱредӱзин божодып келеле, айылду болгон. Тойына ончо ӱредӱчилерин кычырып, улусты кайкаткан болуптыр. Оныҥ да кийнинде кожо ӱренген клазыла ӱредӱчилерине кирип јӱретенин эске алынды.
Юрий Васильевичти јакшы сӧстӧрлӧ В. К. Плакастыҥ адыла адалган ресгимназияныҥ ӱредӱчизи А. Г. Кокпоева, иштиҥ ле комсомолдыҥ ветераны В. А. Плеханова эске алындылар. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Суузар јуртынаҥ С. Васильева Сугаштагы кӱйген школдыҥ ордына школ Ю. В. Антарадоновтыҥ јӧмӧлтӧзиле тудулганын эзетти. Ю. В. Антарадонов керегинде јалбышту ла акту јӱректеҥ чӱмделген ӱлгерин РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи В. А. Енчинов кычырды.
«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баштаҥкайыла, Ю. В. Антарадоновтыҥ јӧмӧгӧниле 1991 јылда Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сый тӧзӧлгӧн. Тургуза ӧйдӧ бу сыйла 28 кижи кайралдаткан. Ол тоодо РФ-тыҥ нерелӱ артизи, ЮНЕСКО-ныҥ аҥылу сыйыла кайралдаткан Болот Байрышев таныштыруда јӱрекке томулар кожоҥ сыйлады. Онойдо ок Кан-Оозыныҥ ла республиканыҥ тоорчыгы Jергелей Маташеваныҥ јерлежине учурлап кожоҥдогон кожоҥынаҥ улустыҥ јӱреги сыстады, кӧстӧрдӧ јаштар айланды. Бу кожоҥныҥ сӧстӧрин Юрий Васильевичтиҥ јайалталу јерлештери Тожыла Енчинов, кӱӱзин Jергелей Маташева бичигени учурлу.

Н. Бельчекова