Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кандый калаш јийдис?

14.11.2017

Калаш быжырары экономикалык ууламјылардыҥ ортозында эҥ ле учурлу јерде турганы тегиндӱ эмес. Кажы ла ороонды, албатыны алзабыс, бастыразыныҥ аш-курсагыныҥ эҥ ле бажында калаш турган, туруп јат. Калаштыҥ сурагы бистиҥ де тергееде баштапкылардыҥ тоозында болуп артканча.

Алдында јылдарда Горно-Алтайскта калаш быжырар завод иштегени кӧп улустыҥ санаазына кирип турган болор. Ады-чуузы чыккан калаш быжырар бу завод калада да, бӱткӱл тергееде де эҥ ле тоомјылу ла јакшы иштӱ ӧмӧликтердиҥ тоозында болгон. Оныҥ «Изӱ калаш» деген саду јери база јарлу болгон эди. Мында печкедеҥ јаҥы ла чыккан изӱ калаш ла калаштыҥ ӧскӧ дӧ бӱдӱмдери садылатан. Мындый ок айалга аймактарда болгон. Аймактардыҥ тӧс јурттарында быжырылып турган изӱ калаш јурттарга јетирилетен. Jе ӧйлӧр солынып, ичкери барганыла колбой, калаштыҥ сурагы, арткан да экономикалык ууламјылар чылап, ӧзӱмниҥ јолыла кӧндӱгип јӱре берди.
Рыноктыҥ ээжилери бийлеген бӱгӱнги ӧйдӧ калаш быжырар деген иш база кӧп солынталарга табарткан. Калаш быжырарга кӱӱнзеген аргачылар кӧптӧгӧн, садуга чыгып турган калаштыҥ бӱдӱмдери де байыган.
Бӱгӱнги кӱнде садулу јерлерде кандый бӱдӱмдӱ калаш болбой туру деер. Ак ла ӧскӧ дӧ кулурдаҥ быжырылган калаштардыҥ ортозында башка-башка бӱдӱмдери база кӧп. Олордыҥ ортозында јӱзӱн-башка булочкалар, батондор, бутербродтор, торттор…
Айдарда, бӱгӱн кижи айылына јанар алдында кандый калаш алар деген сурактыҥ каруулары сӱреен кӧп. Jе калаштыҥ бу јӱзӱн байлыгы кӧптӧгӧн ӧйдӧ кандыйы јакшы деген талдаш тура берет.
Горно-Алтайскты алзабыс, каланыҥ улузы кӧп јарымызында јербойыныҥ калажын аларга кӱӱнзейдилер. Jербойыныҥ дегени база јаан сурак. Темдектезе, бӱгӱн калада садылып турган калаштыҥ «географиязы» элбек— каланыҥ бойыныҥ пекарняларынаҥ баштайла, Майманыҥ, Майма аймакты јууктада турган јурттарыныҥ калаш быжыраачыларына јетире. Шабалинниҥ де калажы калада садылат.
Текши алза, каланыҥ улузы Ыны-Оозында, Шабалинде, Кызыл-²зӧктӧ, Маймада быжырган калашты јакшызынып алгылайт. Байла, чыҥдыйы јакшы, амтамы талдама учун. Каланыҥ бойыныҥ пекарняларын ајаруга алза, улус Мелиорация микрорайондо турган пекарняныҥ ижин мактайдылар.
Калганчы јылдарда аш-курсактыҥ рыногын крайдаҥ келген јаан маркетингтер (Мария-Ра, Аникс, о.ӧ) толтырып, бойыныҥ ижин кӧндӱктиргени јербойыныҥ садучыларына јаан салтарын јетирген. Мында бир јанынаҥ тузаланаачыларга јакшы јаны база бар. Темдектезе, јаантайын ла јеҥилте-скидкалар болот, аш-курсактыҥ баазы тегин садулу јерлердеҥ чик јок јеҥил. Мында садыжу-толыжуныҥ ээжилерине тайанып, кандый ла эп-сӱмелер тузаланып турганын улус оҥдоп турбай. Jе ишјалы ас, тойу-ток јӱрерге кӱч боло берген ӧйдӧ мындый маркетингтердиҥ ижи кезик улуска карын да болушту болуп јат деп билдирет. Рынок-садуныҥ јӱзӱн-башка сӱмелерине киришпей, јаҥыс ла калаш керегинде суракты алзабыс, садуныҥ бу «монстрларына» калаш кӧндӱрезинеҥ крайдаҥ келип турганын улус билер. Онойдо ок бу калаштыҥ баазы бийик болгоны, кезикте ӧйинеҥ ӧдӱп, чыҥдыйы ӱрелген калашты садып турганы, амтамы јанынаҥ сурактар бар болгоны керегинде куучындар јӱрет.
Олорды Роспотребшиҥжӱниҥ ишчилери илезине чыгарадылар. Бу јанынаҥ окылу јетирӱлер де бар. Калаш быжыраачылар олорго ајару эдип, јастыраларын тӱзедип ле турган болбайсын. Не дезе, калаш садылып ла јат. Оныҥ ӱстине бу маркетингтер изӱ калашты тургуза ла быжырып, чӱрче ле садып турар эп-арганы тузаланып баштаган. Темдектезе, «Аникс» саду-тура калашты бойыныҥ садулу јерлеринде быжырып садат. Мында кулурдаҥ эдилип турган аш-курсакла кожо калаштыҥ јӱзӱн-башка бӱдӱмдериниҥ тоозы да кӧптӧгӧн. Кезик улус олорды кӱӱнзеп алат, кезиктери мындый калашты јаратпай јат. «Кӧбӱк калаш» та деп адап алган улус бар. Кӧбӱк деп айтканы —калашты јигениҥ билдирбес дегени. Jербойыныҥ калаш быжыраачылары кӧп лӧ јанында јербойыныҥ садучыларыла, садулу јерлерле јуук колбу тудуп, олорло кӧнӱ иштеп турганын кӧрӧдис. Улус јербойыныҥ калажын аларга кӱӱнзеп турганы база иле кӧрӱнип јат. Амтамду, баазы кеминде болгон, удабаган ла чыҥдыйы јакшы ток калашка ајару эдилет.
Горно-Алтайск јаан калалар ла чылап ок мини-маркетингтерле толуп, рыногы текши ӧзӱмдӱ кала болуп бараадыры. Бойыныҥ јаҥыртуларын эрчимдӱ баштап, кӧндӱктирип турган ӧй—текши ӧзӱмниҥ бӧлӱги. Оныҥ учун «Блинный» деп адалган ашканалар, шаурма-пицца садып турган оогош киосктор там ла кӧптӧйт. Алдында јылдарда пирожоктор ло булочкалар јӱк ле ашкана-столовыйларда садылатан эди. Эмди мындый аш-курсак кажы ла токтодуда белетелип садылат. Оромдо ло турала, бут бажында ажанып алар арга бар. Бӱгӱнги ӧйдиҥ «бӱдӱш-чырайы» мындый туру.
Калашла иштеп турган улустыҥ ижи Роспортебшиҥжӱниҥ туура салбас ајарузында болгонын темдектеер керек. Кандый айалгада, кайда быжырып турган, кандый кулурдаҥ, ого кандый кожымактар тузаланылып турганы шиҥжӱчи органдардыҥ шиҥжӱзинде. Ээжилерди бускан учуралдарда каруузына туратаны база чокым темдектелген. Мында аргачыларга штраф салынып, олордыҥ ижи удурумга токтодылып та јат. Некелтелер кату да болзо, калаш быжырып турган аргачылар ижин токтотпой, кӱннеҥ-кӱнге ток ло амтамду аш-курсагын быжыргылап ла јат.
Бӱгӱнги кӱнде текши республикада калаш быжыратан ишти бӱдӱрип турган аргачылардыҥ тоозы сегизенге јуук. Jаҥыс ла калада ла аймактардыҥ тӧс јурттарында эмес, је јурттардыҥ бойлорында да бир канча пекарнялар иштеп турган јерлер кӧп. Олор јербойыныҥ улузын амтамду калажыла азырайдылар.
«Калаш—ончозыныҥ бажы» деп тегиндӱ айдылбаган эмей. Телекейдиҥ калыктарыныҥ аш-курсагында калаш тӧс јерде турат. Калаштыҥ бӱдӱмдери де башка-башка болуп јат. Текшилей јарлу да бӱдӱмдер бар. Анчада ла Азияныҥ калыктарыныҥ калажыныҥ бӱдӱмдери јӱзӱн- башка.
Алтай калажыс, боорсоктор текши садуга элбеде чыгып турганын канайып темдектебес. Горно-Алтайскта «Чейне» ашканадаҥ боорсокторды ла алтай калашты садып алар арга бар. Анчада ла амырап келген туристтер бооросокторды ла алтай калашты (лепешкаларды) јакшызынып алып турганы иле танылу. Бӱгӱнги кӱнде аймактарда, јурттарда улус јас, јай, кӱс ӧйинде амырап келген улуска алтай калашты садып, акча иштеп алар марын табып бараатканы база јакшы. Ондый болор учурлу. Ыраак талалардаҥ келген улус элдеҥ ле озо јербойыныҥ албатызыныҥ аш-курсагыла, кухнязыла таныжарга кӱӱнзеп јат. Алтай улуска мындый айалга акча-манат иштеп алатан јаан эп-арга берет. Jе алтай боорсоктордыҥ, алтай калаштыҥ амтамдузын бойоор билеригер. Туулу јеристе алтай калажыстаҥ, алтай чайыстаҥ артык не де јок деп, јаан улус айдыжатан јок по.
Оноҥ, кажы ла айыл ээзиниҥ калаш быжыратан эп-аргалары башка-башка болгонын темдектеер керек. Кажызы ла бойыныҥ эп-сӱмези аайынча быжырып, аҥыланып јат. Jе арт учында бисти амтаны јайылган амтамду алтай калажыс тыҥ сӱӱндирет!
Чындап та, калганчы јылдарда јурт јерлерде кӧп улус калашты бойлоры быжыргылап јат. Кулурды таарлап алып, садулу јердеҥ калаш албайдылар. Улус пекарняларда быжырып турган калашты айылдарында быжырарга марын табып алгандар.
Айдарда, ондый ӧй келген туру.

А. Майманова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина