Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Манјы Кульджинди эзедип

14.11.2017

Алтайдыҥ ады јарлу аргачы-байы, јондык ла политикалык ишчизи Манјы Кульджинге учурлалган кереес-бичик ӱлӱрген айдыҥ 30-чы кӱнинде Оҥдой аймактыҥ Jоло јуртында кӧдӱриҥилӱ айалгада тургузылган.

Кереес-бичик Манјы Кульджинниҥ ХХ чактыҥ башталарында туткан эки кат агаш туразына кондырылган. Jӱс јылдаҥ ажыра турган бу турада тургуза ӧйдӧ јурттыҥ библиотеказы ла музейи иштеп јат.
«Манјы ла Аргымай Кульджиндер бойыныҥ ӧйиниҥ ойгор кӧгӱстӱ, ичкери кӧрӱмдӱ, иштеҥкей, алтай албатызыныҥ салымы учун турушкан улус болгон—деп, кереестиҥ ачылтазында Jолодогы јурт јеезениҥ јааны Вероника Абакаева айткан.—Орооныстыҥ кызалаҥду ӧйлӧри, политикалык кысташ деген кату керектер бистиҥ јерди база кыйып ӧтпӧгӧн. Айду-истежӱниҥ шыразы кӧп билелерге једишкен. Эмдиги ӱйе, бичикчи де, биликтӱ де улус, ол ӧйлӧрди шӱӱп, јаман-јакшызын ылгап, келер ӧйди сананып иштеер учурлу. Jерлештеристиҥ ады-јолын кереестеп, олорды тоогонысты, ундыбаганысты керелеп, бис бӱгӱн мында јуулганыс».
Тӱӱкилик бу тура совет јаҥ бутка турган ӧйлӧрдӧ улусты бичик-биликке ӱредер јер де, школ до, оноҥ кӧп јылдарга одоштой јаткан Коркобы ла Кайырлык јурттардыҥ балдары јадып ӱренген интернат та болгон. 1990-чы јылдарда ол ӱрелип-чачылып јадарда, Оҥдой аймактыҥ јааны болгон Семен Сергеевич Тузачинов ло јуртты башкарган Тамара Улачиновна Течинова тураны јаҥырта јазаткан ла бого библиотека кӧчӱрилип, музей тӧзӧлгӧн. «Кеҥи јуртта Аргымай Кульджинниҥ туткан эки кат туразын бис корып албаганыс ачу»—деп, бу кӱн ӧткӧн кӱрее-куучында Кеҥи јурттыҥ краевед-тӱӱкичизи Ирина Трифанова айткан эди.
Манјы Кульджинге кереес тургузар баштаҥкайды Оҥдой аймактыҥ јарлу краеведи, јурукчы Алып-Манаш Епишкин эткен. Бу керекти јербойыныҥ эл-јоны, анайда ок РФ-тыҥ Госдумазыныҥ депутады Иван Белеков, Оҥдой аймактыҥ ла Jолодогы јурт јеезениҥ башкартулары јӧмӧгӧн, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институды (директоры Николай Екеев) јӧмӧлтӧ-болуш эткен. Кереес бичиктӱ ташты јазаарга Мирон Бабаев, Семен Тузачинов, Валерий Монголов, Сергей Атаров, Нина Епишкина ла Мария Емикеева болушкандар.
Ачылтада уткуулду сӧстӧрди јурттыҥ библиотеказыныҥ јааны Клара Амыева, поэт, бичиичи Гӱзел Элемова, Алып-Манаш Епишкин ле ӧскӧ дӧ улус айткан. Манјы Кульджинниҥ барказы Юрий Чачияков јурттыҥ музейине Аргымайдыҥ таҥмазын сыйлаган. Бу таҥма Аргымайдыҥ эмди Jабаган јуртта јаткан тӧрӧӧндӧринде болгон эмтир. «Мениҥ уулдарым, бис бойыс таҥмалу деп, бу таҥманы албаган. Оны учун оны музейге табыштырып јадым»—деп, Юрий Монголович куучындаган. Гӱзел Элемова јурттыҥ музейине Кульджиндердиҥ угы-тӧзи бичилген јурукты сыйга экелген, оны Манјыныҥ тукумы болгон Валентина Монголова ла Марат Тугудин белетеп јазагандар.
Кересс бичиктӱ ташты ачары Эркемен Тузачиновко, Алып-Манаш Епишкинге ле Юрий Чачияковко бӱдӱмјилелген. Сӧс келижерде, Кульджиндер майман сӧӧктиҥ кӧгӧл майман айрызынаҥ. Бу сӧӧктиҥ улузынаҥ эмди Jоло ичинде Тузачиновтор, Туймешевтер, Тырышкиндер, Кичинековтор, Ялбаковтор, Телгеновтор, Ялчиндер, Содоновтор, Каймышаковтор, Купюшевтер, Тужулкиндер, Бабаковтор ло о. ӧ. јуртайт.
Аргымай Кульджинниҥ ады-јолы, јӱрген јӱрӱми Алтай ичинде элбеде јарлу, тӱӱки бичимелдерде јаантайын учурап турган болзо, аказы Манјы керегинде билерис эмдиге ас. Кӧп саба јетирӱлер улустыҥ айткан куучындарына тайанып јуулган.
Философия билимдердиҥ кандидады Валентина Муйтуева 1995 јылда «Аргымай ла Манјыныҥ јӱрӱминеҥ» деген јаан эмес бичик кепке базып чыгарган. Ондо бу эки кижи керегинде архив документтерде, миссияныҥ отчетторында, билимчилердиҥ ле јорыкчылардыҥ иштеринде бичилген јетирӱлер, Аргымайдыҥ јаргылаган документтер кепке базылган. Бӱгӱнги кӱнге јетире Кульджиндер керегинде бу эҥ толо јетирӱ-бичик болуп артканча. Аргымай Кульджинди актуга бурулап айдаганын јартаар, оныҥ ак-чек ады-јолын орныктырар ишти 1990-чы јылдарда база Валентина Александровна бӱдӱрип чыккан. ²ҥзӱре ле сескир јӱректӱ, јалтанбас ла турумкай кӱӱндӱ билимчибис Валентина Муйтуева оорудаҥ улам кенете јада калганыла кӧп иштери јетире бичилбей, амадаган амадулары бӱтпей арткан. Ол тоодо Кульджинниҥ салым-јӱрӱмин шиҥдеген шиҥжӱлери.
Аргымай ада-ӧбӧкӧзин 15 ӱйеге чыгара билгенин, Чингисханныҥ Алаш деген уулынаҥ таркаганыс деп айтканын билимчи-этнограф Л. Э. Каруновская Кеҥи јуртта Аргымайдыҥ айылында јадып, бичип алган.
Бериги јуук ӧйлӧрди алза, кӧгӧл майман сӧӧктӱ Кулја деген кижи ӱч уулду болгон: јааны Манјы, оноҥ Байыҥка ла кичӱ уулы Аргымай. «Ар-јӧӧжӧ ада-энебистеҥ арткан. Тӧрт муҥга јуук мал. Бис, ӱч карындаш, ончобыс, мал-аштыҥ кийнинеҥ басканыс»—деп, Аргымай, оны јаргылап турарда айтканы бичикте арткан. Кулјаныҥ уулдары иштеҥкей, аракыдабас, таҥкылабас, той-јыргалду јерлерге барарын сӱӱбес улус болгон.
Эне-адазы јада каларда, уулдары олордыҥ мал-ажын, јӧӧжӧзин ӱлежип, кажызы ла таҥынаҥ бойы јада берген ӧйлӧрдӧ Аргымайга 26 јаш болгоны керегинде јетирӱ М. Швецованыҥ бичимелинде туштайт. Манјыныҥ мал-ажы Тӧгӧрик ле Каракол бажында, Кайырлык, Jоло, Тоотой суулардыҥ ӧзӧктӧринде турганын Л. П. Потапов деген билимчи «Очерки по истории алтайцев» деген бичигинде бичиген. Адазыныҥ туткан аҥдары Манјыга келишкен, арткан эки уулы, аҥдарды айдап апарар арга јок учун, бойыныҥ ӱлӱӱзин Манјынаҥ акчала алган.
«Кульджин Манјы муҥдар тоолу јылкы ӧскӱрген. Укту айгырларды садып алала, ӱӱрлӱ беелерге кожуп, малдыҥ угын јарандырар иш ӧткӱрген. Бийик сынду јаан аттар ӧскӱрип, садып туратан—деп, билимчи Валентина Муйтуева бичиген.—Уйларды база кӧптӧткӧн. Торбокторды кышкыда азырап, јайгыда семиртеле, экинчи кыжында азырабай, одорлодып кыштадатан. Эки-ӱч јаштуда олорды садып ийетен. Оноҥ узак јӱргӱскени кожулта јок болор деп айдатан.
Койды кӧптӧдип, јайгыда эки катап кайчылайтан. Jаскаары тӱгин садып ийетен. Оноҥ узак јӱргӱскени кожулта јок болор деп айдатан. Кӱскиде јаан кийистер эдетен. Ол кийистерле кереге айылдарды јаҥыдаҥ эдетен ле јаҥыртып јазайтан. Кийисти городторго, чӧлдӧги јурттарга апарып садып туратан. Ол кийистерди, ӧскӧ улус чылап колло иштебей, атла тартып эдетен. Оныҥ технологиязын алтайлар билер. Jе ол кийистерле јаан ширдектер, сырмактар, тӧжӧктӧр дӧ, јайулар да эдип тузаланатан. Олор ол ӧйдӧ сӱрекей керектӱ болгон.
Азыйгы сыгындарын там кӧптӧдип, јерлик сыгындарды тудала чедендеп, тоозын кӧптӧткӧн. Сыгындардыҥ мӱӱстерин Кош-Агаш ажыра кыдаттарга ла ӧскӧ кайдаҥ ла келген улуска садатан.
Айлында школ ачала, ӱредӱчи јалдап алып, бойыныҥ тӧрӧӧндӧриниҥ ле најыларыныҥ балдарын ӱреткен. Оныҥ уулдары бичикчи, орустап сӱреен јакшы билетен болгон. 1910 јылда чыккан «Православный благовестник» деп журналдыҥ 109-чы кыбында Манјы керегинде мынайда бичилген: «Кульдин Манди предложил составить за его счет букварь для детей алтайцев и поместить в ней нравоучения, составленные им Манди в стихотворной форме, он своими стихами познакомил священников и получил от них одобрение…»
Алтайга саду капитал кирген ле тургун калыкка тонокту ӧйлӧр керегинде кӧп бичилген. Ээлемин јаҥы ӧйдиҥ некелтелерине келиштире тӧзӧгӧн баштапкы алтай аргачылардыҥ бирӱзи Манјы ла Аргымай Кульджидер болгон. Jе Манјы Кульджинниҥ јондык ла политикалык ижи тӱӱкибисте эмдиге јетире јазап шиҥделбеген бӱктердиҥ бирӱзи болуп артат.
1896 јылда Манјы Кульджин Николай II каанды ширеезине отургызар кӧдӱриҥиде Алтайдыҥ тургун калыгыныҥ адынаҥ турушкан. 1900 јылда оны маймандардыҥ јайзаҥына туткандар. Jе Томсктогы православный комитет бу кижини јаратпай турган учун, губернияныҥ јаҥдары оны бу јамыга јӧптӧбӧгӧн. 1906 јылда Манјы Кульджин Россияныҥ Государстволык думазына Томский губернияныҥ «калмык эл-јонынаҥ» кандидат болуп адалат, је «выборщиктердиҥ» съезди оны ӧткӱрбей јат…
Манјы Кульджин албаты ортодо јаан тоомјылу кижи болгонын ол ӧйдӧги граждан ла кудай јаҥыныҥ јаҥдары, Алтайла јорыктаган билимчилер темдектеген. Jе кресттӱ јаҥды Алтайда таркадып баштаган миссияныҥ ижин јаратпаганы, ого удурлашканы бу кижиниҥ политикалык јолын буудактаган.
Туулу Алтайдыҥ 2-чи, 3-чи, 4-чи ле 5-чи тӧчиндериниҥ Абай, Сугаш, Кырлык, Jабаган, Кан, Чарас сууларыныҥ ӧзӧктӧринде ле Бийский уездтиҥ ӧскӧ дӧ јерлеринде јаткан 500-теҥ ажыра ӧрӧкӧлӧрдиҥ чыгартулу улузы Кан-Оозы јуртта јуулып, Бийский уездтиҥ 5-чи станыныҥ Приставына суракту бичикти шӱӱшкенин «Православный Благовестник» деген журнал 1908 јылда бичиген. Бу јуунда Манјы ла Аргымай Кульджиндер турушкан. Jебрен ӧйлӧрдӧҥ бери алтайлар тайга-таштыҥ ээлерине мӱргӱп, бар-јок малын ла јӧӧжӧзин «тайылгага» бергени, 1904 јылдаҥ ала дезе јаҥы, «быркан» кудайдыҥ јаҥын јаҥдап баштаганы, айга-кӱнге баштанып, сӱтле јаҥдап, арчын тудунып, (кажы ла айылда оны тудунып, отко салып, мал-ажын ла јуртын аластап) јӱргени баштануда айдылат. Бу јаҥ ороонныҥ јасагына да, јамылу јаҥдарга да удура болбогон учун оны јаҥдаар јӧп берзин деген сурактыҥ алдында јуунда турушкан отоктор таҥмаларын салган.
Алтайларды крестке тӱжӱргенин јаратпай, тургун калык бойыныҥ мӱргӱӱл јаҥын јаҥдаар, чӱм-јаҥын тудунар керек деп турушканы учун Манјы миссияга јаман кӧрдӱрткенин А. Г. Данилин «Бурханизм» деген бичигинде бичиген. Тӧрӧмдӧ ӧткӧн мӱргӱӱлде турушканы учун Манјыны 1905 јылда тӱрмелеген. «Сагышту ла ченемелдӱ кижи, ол билген ӱч мӱргӱӱл јаҥ ончозы јӱзӱндеш болгонын темдектеп, алтайлардыҥ озогы да, јаҥы да јаҥынаҥ чыгып, ончо неме аайланза (байла, тӱрмелеткени, истежӱ—С.К.), крестке тӱжерге турганын угусканын «Православный Благовестник» журнал 1905 јылда бичиген. Jе Манјы да, Аргымай да кресттӱ јаҥга тӱшпеген.
1917 јылда революция ӧйинде Манјы Кульджин Монголия јаар ырбап барган ла 1921 јыл киреде корогон деген јетирӱлер бар. Jе ол Алтайына јажытту јанып, 1930 јылдарга јетире мында јӱрген деген куучындар база бар.
1917 јылдыҥ јетирӱлериле, Манјы Кульджин 59 јаштуда эмеени 49 јашту болгон. Уулдары—Кӱндӱчи—?, Ырыс—21 јашту, Jажнай—19 јашту, Таа—8 јашту, Берден—6 јашту; кызы Кичинек—17 јашту; келиндери: Талбан—22 јашту, Jалчы—27 јашту; уулдарыныҥ уулдары: Амыр—2 јашту, Мӧҥӱнчи—2 јашту; уулдарыныҥ кыстары: Jалааты—10 јашту, Jалаа—8 јашту.
Бу адалган улустыҥ кӧбизи 1920-1930-чы јылдардыҥ политикалык айду-истежӱзине кирип, айдуныҥ јеринде короп, Алтайына јанбаган. Jе Кулјаныҥ угы Алтайда тӱгенбеген: олордыҥ ортодо элдиҥ-јонныҥ ижин башкарган улус, аргачылар да, элистиҥ культуразыныҥ ла санадыныҥ јарлу ишчилери де, иштеҥкей ле кӧгӱстӱ улус ас эмес.
Бу кӱн Jоло јурттыҥ библиотека-музейинде «²й лӧ салым» деген кӱрее-куучынныҥ туружаачылары алтай калыктыҥ «эрјине» деп баалаган малына—атка кереес тергеебисте јок болгоны (А. В. Санааныҥ Улаган аймактыҥ Балыктујул јуртында тургускан кереезинеҥ ӧскӧ) темдектелген. Оныҥ учун атка учурлалган скульптура кереести, Алтайда аргымак аттарды ӧскӱрер ишти баштаган аргачылар Аргымай ла Манјы Кульджиндерди эзедип, Оҥдой аймактыҥ јеринде (айса болзо, тергеебистиҥ ӧзӧк јолдорыныҥ Нефтебаза-Туйакту деген белтиринде) тургузар шӱӱлте айдылган. Бу шӱӱлтеле Алтай Республиканыҥ Башкарузына ла культура министерствозына баштанар тӱп-шӱӱлте јӧптӧлгӧн.
Кӱрее-куучынныҥ туружаачылары Оҥдой аймактыҥ кӧп јылдарга культура бӧлӱгинде чылаазыны јок иштеген краевед, јурукчы Алып-Манаш Токтутович Епишкинге алтай сӧӧктӧрди, алтай кайды эш-барааны Байрамчы Кӱндӱчиновна Епишкинала кожо шиҥдеген ижи, аймактыҥ ла республиканыҥ культуралык ла тӱӱкилик ижинде баштаҥкайлу ижи, јӱрӱмде бӱдӱрген ӱлекерлери учун «Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи» деп ат адаары јанынаҥ АР-дыҥ культура министерствозына баштанар шӱӱлте јарадылган.
Тӱӱки иште јербойыныҥ краевед-шиҥжӱчилериниҥ эдип турган ижи темдектелип, Оҥдой аймактыҥ Jоло јуртыныҥ бу туштажуны ӧткӱрген ончо культура ишчилерине быйанду сӧстӧр айдылган.

Светлана Кыдыева

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина