Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Бийик усту спортчылар ӧскӱрер школ

21.11.2017

Алтай Республиканыҥ спорттыҥ бийик кемдӱ устарын таскадар школы (ШВСМ) тӧзӧлгӧнинеҥ ала он беш јыл ӧдӧ берди. Бу ӧйдиҥ туркунына анда ороон, Европа, телекей кеминде ӧткӧн маргаандарда тергеебистиҥ адын бийик кӧдӱрген спортчылар таскадылган ла эмди де таскадылат. ШВСМ тӧзӧлгӧнинеҥ ала оны јаҥыс ла республикада эмес, је анайда ок ороон до ичинде ады-јолы јарлу тазыктыраачы Мӧҥӱнчи Яйтаков башкарат.

Спорттыҥ бийик кемдӱ спортчыларын таскадар школ тӧзӧӧр керек деген санаа Мӧҥӱнчи Яковлевич Яйтаковко туку качаннаҥ бери амыр бербеген. «Ол тушта бистиҥ тергее Алтай крайга кирип турган ӧй» — деп, ол эске алат. СССР јайрадылып, Горно-Алтайский автономный область крайдаҥ чыккан кийнинде, тазыктырып турган уулдарды спортчылар эдип чеберлеп алар ла олорло бийик једимдерге једер деген амадула М. Яйтаков Новосибирск калада черӱниҥ 18-чи таҥмалу спортклубына тазыктыраачы болуп ишке кирген.
Ары кирерге јӧмӧлтӧ-болужын Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачылары А. Б. Матвеев ле С. В. Плотников јетирген. Новосибирсктеги бу спортклуб республикабыста самбоныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген. Спорттыҥ бу бӱдӱмиле тазыктырынган 26 јерлежис черӱчил молјузын анда ӧткӧн. Олор черӱдеҥ јанган кийнинде, Мӧҥӱнчи Яковлевич тазыктыраачыныҥ ижинеҥ барган, је самбоныҥ республикан федерациязыныҥ председатели болуп арткан. 1995 јылда республикада самболо албатылар ортодогы јаан маргаан ӧткӧн. Анда кӧп саба кӱрешчилер спорттогы эҥ бийик једимдерине јеткен. Оныҥ ла кийнинеҥ спорттогы једимдер јабызаган ӧйлӧр келген ле ШВСМ-ды тӧзӧӧр деген санаа база да канча јылдарга јоголып калган.
1999 јылда М. Яйтаков такып тазыктыраачыныҥ ижине келген ле ШВСМ-ды тӧзӧӧр керек деп бек сананып алган. «Бийик једимдердиҥ спорты башка некелтелер некейт. Профессионалдарга ишјал, премиальныйлар тӧлӧӧр, јадар айалгалар тӧзӧӧр керек. Спортчыларга черӱчил молјузын бӱдӱрип тура, профессионал спортло тазыктырынарын јеткилдейтени, билелик сурактарыныҥ аайына чыгатаны кайда. Мындый сурактар алдымда тура берерин билгем. Jе бу ок ӧйдӧ, эрте эмезе орой до болзо, ӱренчиктерим Россия, Азия, Европа ла телекей кеминде маргаандардыҥ јеҥӱчилдери болор деп, мен бӱткем. Оныҥ учун ШВСМ-ды тӧзӧӧр керек деген суракты јаантайын кӧдӱргем» — деп, Мӧҥӱнчи Яйтаков айдат.
Бу суракты ол ӧйдӧ республикан спорткомитеттиҥ председатели болуп иштеген Альберт Толкочеков тыҥ јӧмӧшкӧн эмтир. Jаҥы спортивный учреждение тӧзӧйтӧни андый ла јеҥил керек эмес. Оны тӧзӧӧри керегинде республикан Башкаруныҥ јакааны јӧптӧлӧр керек болгон. Ого керектӱ бастыра документ-чаазындар белетелген. Министерстволор јӧбин берген, је АР-дыҥ Башкарузыныҥ юристтери документ-чаазындарда ШВСМ јаҥыс ла Россияныҥ Олимпийский комитединиҥ јарадузы ла јӧмӧлтӧзи аайынча тӧзӧлӧр аргалу деген пункт табып алгандар. Мӧҥӱнчи Яйтаков ло Альберт Толкочеков бу сурактыҥ аайына канайда чыгар деп шӱӱп турала, Россияныҥ Олимпийский комитединиҥ вице-президенти, Самболо бастырароссиялык ла албатылар ортодогы федерациязыныҥ президенти Михаил Тихомировко болушсын деп баштангандар. Анайып керектӱ документ-чаазындар алынган. Jе бу ӧйдӧ тергеебисте республиканыҥ Башчызына талдаштар ӧткӧн. Талдаштарды Михаил Лапшин ойноп алган ла Башкару солынып јадарда, АР-дыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ баштапкы ордынчызы болуп калганчы кӱн иштеп јаткан Александр Алчубаев АР-дыҥ Башкарузыныҥ ШВСМ-ды тӧзӧӧри керегинде јакаанына колды салып ийген. Анайып, самбо ло грек-рим кӱреш бӧлӱктердеҥ турган ШВСМ тӧзӧлгӧн.
— Оныҥ да учун самбочылар ла грек-рим кӱрештиҥ кӱрешчилери Александр Алчубаевке быйанду јӱрер керек – деп, Мӧҥӱнчи Яковлевич айдат.
2002 јылдыҥ кочкор айында М. Яйтаков ШВСМ-ныҥ директорыныҥ јамызына кӧстӧлӧт. Ол бу башкараачы ижин озо ло баштап тазыктыраачы-преподавательдердеҥ турган ӧмӧлик тӧзӧӧринеҥ баштайт. Jаҥы тӧзӧлгӧн учреждениеде иштееринеҥ кезик тазыктыраачылар мойноп ийген эмтир. СДЮШОР-доҥ ШВСМ-га келип иштеерге јӧбин бергендердиҥ тоозында А. В. Майчиков, Г. М. Бачимов, С. С. Ютанов, И. А. Самтаев, А. Т. Амыров болгон. Оныҥ кийнинеҥ Б. Ю. Бултаев, В. Л. Тайпинов, В. Б. Челчушев, А. М. Яйтаков, А. А. Корчуганов, С. А. Субботин келгендер. Мӧҥӱнчи Яковлевичтиҥ айтканыла, олордыҥ кажызы ла ченемелдӱ, ижине беринген улус. Jе эҥ учурлузы — бастыразы ла бой-бойыла јаштаҥ ала таныш болгоны.
— Ӧмӧликти јууйла, ол ло экипировканы, курсак-тамакты, чыгарылып турган акча-манатты, спортчы инструкторлордыҥ ставкаларыныҥ тоозын тӧрт јылдыҥ туркунына теҥ-тай ӱлежип иштеерис, оныҥ кийнинеҥ јеткен једимдерге, кӧргӱзӱлерге ајару эдилер деп јартынча ла айткам. Ол тушта айткан сӧзиме тургам ла эмди бастыра тазыктыраачылар бойыныҥ ижи канайда баалалып турганын билер — деп, М. Яйтаков айдат.
ШВСМ-да самбоныҥ ла грек-рим кӱрештиҥ бӧлӱктери иштейт. Грек-рим кӱрештиҥ бӧлӱгинде тазыктыраачы-преподавательдер болуп СССР-дыҥ чемпионы, Телекейдиҥ кубогыныҥ јеҥӱчили, Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ узы, бийик категориялу тазыктыраачы Аҥчы Самтаев, АР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы, бийик категориялу тазыктыраачы Сергей Ютанов, АР-дыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Геннадий Бачимов иштеп баштагандар. Грек-рим кӱрешле баш тазыктыраачы Геннадий Бачимовтыҥ айтканыла, тазыктырулар «Баатыр» спортзалда ӧдӱп туратан. Кажы ла тазыктыраачыда 12 кижидеҥ тазыктырынган. Jаҥы школдо иш јаҥы ийделе, јаҥы јилбӱле улалган. Ол тушта тазыктыраачылардыҥ алдында јаҥы амадулар тура берген. Jылдар ӧткӧн соҥында олор јӱрӱмде бӱткен. Не дезе, ШВСМ иштеп баштаганынаҥ ала спорттыҥ кӧп тоолу специалисттери, спорттыҥ устары белетелген.
— Балдарда маргыжатан, јеҥӱлерге јӱткийтен ле једимдерге једетен кӱӱнди ойгозорго албаданганыс. Бу ок ӧйдӧ олор јакшы ӱренгилезин, бийик ӱредӱлер алзын деп кичеенгенис — деп, Геннадий Бачимов айдат.
ШВСМ тӧзӧлгӧнинеҥ ле ала анда нак ӧмӧлик иштейт. Кажы ла једимге, самбодо до, грек-рим кӱреште де болзын, бастыразы сӱӱнет. Школдыҥ башкартузы ӧмӧлиги нак болорына ууламјылалган алтамдар эдет. Анайып, бирлик ӱредӱ-тазыктыру сборлор ӧдӧт, нормативтер табыштырылат, байрамдык керек-јарактар ӧткӱрилет. Байла, оныҥ да учун ШВСМ-наҥ кӧп тоолу јарлу спортчылар чыккан. Бу ӧйдиҥ туркунына самболо телекейдиҥ чемпионадыныҥ ӱч мӧҥӱн ле ӱч кӱлер призеры, юниорлор ортодо телекейдиҥ первенствозыныҥ эки јеҥӱчили, эки мӧҥӱн ле бир кӱлер призеры, телекейдиҥ кубогыныҥ эки јеҥӱчили, ӱч мӧҥӱн призеры, телекейдиҥ суперкубогыныҥ эки јеҥӱчили, јуучыл самболо Европаныҥ чемпионадыныҥ алты јеҥӱчили, Европаныҥ первенствозыныҥ эки јеҥӱчили, Европаныҥ чемпионадыныҥ бир кӱлер призеры, юниорлор ортодо Европаныҥ первенствозыныҥ эки мӧҥӱн призеры, Азияныҥ беш чемпионы, Азияныҥ первенствозыныҥ сегис јеҥӱчили, первенстволордыҥ ла чемпионаттардыҥ мӧҥӱн ле кӱлер он тӧрт призеры, Россияныҥ чемпионаттарыныҥ ла первенстволорыныҥ он ӱч јеҥӱчили, бежен тогус призеры, телекейдиҥ кубогыныҥ этаптарыныҥ алты јеҥӱчили ле призеры, Россияныҥ Албатыларыныҥ спартакиадазыныҥ јеҥӱчили ле ӧскӧ дӧ јаан маргаандардыҥ јеҥӱчилдери, Россияныҥ спортыныҥ албатылар ортодогы классту јети узы, Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ бир узы, Россияныҥ спортыныҥ 52 узы, Россияныҥ јуунты командазыныҥ одустаҥ ажыра турчызы белетелген. Олордыҥ тоозында Владислав Тайпинов, Амыр Бакрасов, Валерий Сороноков, Владимир Сульянов, Эжер Енчинов, Айбек Даш-Шиви, Кудайберген Енчинов, Артур Тархатов, Урмат Чулунов, Эдуард Алчаков, Амаду Мякишев, Амыр Адыкаев, Чечен Яприн, Jеҥӱ Яйтаков, Игорь Казанин, Родион Асканаков, Рустам Конзошев, Иван Куюков, Аржан Тайпин, Айвар Чугулов, Санай Саланханов, Алексей Ебечеков, Расул Якинов, Эзен Енчинов, Ринат Тусупаев, Айвар Курдяпов ло оноҥ до ӧскӧлӧри.
Грек-рим кӱреште Россияныҥ первенствозыныҥ беш јеҥӱчили, јети мӧҥӱн ле јети кӱлер призеры, телекейдиҥ первенствозыныҥ јеҥӱчили белетелген. Спорттыҥ бу бӱдӱминде јаан једимдерге јеткен спортчылар: Эзен Уланкин, Алексей Исов, Владислав Матыев, Марат Ютанов, Амаду Белеков, Евгений Рыжкин, Родион Асканаков, Эркин Еликпаев, Александр Тантыев, Батыр Бултаев, Сӱнер Конунов ло оноҥ до ӧскӧлӧри.
2004 јылда АР-дыҥ Башкарузы ШВСМ-га башкарзын деп «Спартак» стадионды табыштырат. Ол тушта тергеебистиҥ тӧс стадионы кандый коомой айалгада болгонын кычыраачыларыс билер эмей. 2004 јылдаҥ ала 2009 јылга јетире республикан бюджеттеҥ акча-манат чыгарылып, «Спартакты» јаҥыртары аайынча иштер башталган. 2010 јылда республикан спорткомитеттиҥ председатели болуп иштеген Амат Константинович Шилыковтыҥ шылтузында АР-дыҥ Башкарузыныҥ ла РФ-тыҥ туризм, спорт ло јашӧскӱрим политика аайынча министерствозыныҥ јӧмӧлтӧзиле стадионды бӱткӱлинче јаҥыртарына акча-манат чыгарылган. Оныҥ турултазын эл-јоныс эмди кӧрӧт.
2008 јылда АР-дыҥ Башкарузы Алтай Республиканыҥ јуунты командаларын белетеер ӱзеери государственный учреждение ачпаска, оныҥ молјуларын ШВСМ-га табыштырган. Анайып, бу учреждение Алтай Республиканыҥ «Спорттыҥ бийик кемду спортчыларын таскадар школ — АР-дыҥ јуунты командаларын белетеер тӧс јер» деп автоном ӱредӱлик учреждениези деп адалып баштаган.
2010 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала учреждениениҥ ижине база да каруулу ууламјы кожулган — спортивно-массовый керек-јарактарды ӧткӱрери.
— Россияныҥ чаназы, Нациялардыҥ крозы, Азимут, Олимпиадалар, Эл Ойын ла спорттыҥ оноҥ до ӧскӧ байрамдары. 2014 јылдаҥ ала республикада ГТО-ны кийдиретен јӱк база бу учреждениеге молјолгон. ГТО-ло колбой тӧзӧлгӧн тестированиениҥ тӧс јерин З. Г. Казакпаев башкарган.
Бу јаан јӱк, је андый да болзо, сӱӱген ижимди улалтадым. Оныҥ да учун ордынчыларым Владимир Челчушевке, Игорь Анчибаевке, Тимур Бадакинге, Александр Кирилловко, Валерий Татинге, Аржан Тайпинге, ШВСМ тӧзӧлгӧнинеҥ ала мында иштеп турган улуска, методический ле юридический ууламјыларда јӧмӧлтӧ-болужын јетирип турган АР-дыҥ физический культура ла спорт аайынча республикан комитедине быйан айдадым — деп, РФ-тыҥ физический культуразыныҥ ла спортыныҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ ла Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачызы Мӧҥӱнчи Яковлевич Яйтаков адакыда айдат.
Бӱгӱн бу ӧмӧликте иштеп турган тазыктыраачылардыҥ бирӱзи Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачызы, јетӱзи Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачылары болуп јат. Олордыҥ келер ӧйдӧ ороон, Европа ла телекей кеминде ӧдӧтӧн јаан маргаандардыҥ база да кӧп јеҥӱчилдерин белетееринде бир де алаҥзу јок. Айса, качан бирде Олимпий де ойындардыҥ јеҥӱчили чыгар.

К. Яшев

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина