Алтайдын Чолмоны

Газет-бичиктиҥ байлык тӱӱкизи

05.12.2017

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» республикан газеттердиҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 95 јылдыгына учурлай, «Ойротияныҥ печади: тӧзӧлгӧни ле ӧзӱми» деген јаан кӧрӱниҥ окылу ачылтазы ӧтти. Бу кӧрӱ онойдо ок јаҥы тӧзӧлгӧн Ойрот областьта бичик-биликтиҥ тӧзӧлгӧнине, кепке базар иштиҥ тӱӱкизине база учурлалган. Ачылтада тергеениҥ јаҥыныҥ чыгартулу улузы, газеттердиҥ ветерандары ла бӱгӱнги ишчилери, студенттер ле ӧскӧ дӧ улус турушты.

Баштапкы сӧс Алтай Республиканыҥ Башчызыныҥ ла Башкарузыныҥ Бирлик аппарадыныҥ пресс-службазыныҥ—јетирӱлик политиканыҥ башкартузыныҥ јааны Михаил Максимов алып, элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ, ол тоодо газеттердиҥ бӱгӱнги кӱндеги јетирӱлик, политикалык ла граждан јаан каруулу ижи, оныҥ јаан учуры керегинде айтты. Ол онойдо ок бойыныҥ ӧйинде адазы, јайалталу журналист Владимир Максимов, «Звезда Алтая» газетте ӧскӧ корреспонденттерле кожо эрчимдӱ иштегенин база эске алынды.
«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ былтыргы јылга јетире, 25 јылдаҥ ажыра ӧйгӧ, баш редакторы болуп иштеген Татьяна Туденева редакциялардыҥ тӧзӧлгӧн тӱӱкизи, оноҥ бери јылдарда ижи-тожы, корреспонденттери керегинде куучындады. «Алтайдыҥ Чолмоны» газет јаҥыс ла областьтыҥ, оныҥ соҥында республиканыҥ јӱрӱмин бастыра јанынаҥ кӧргӱзип, једим-једикпезин јетирген эмес, ол ӧс калыктыҥ чын ла јаркынду чолмонындый, кӧксиниҥ ӧчпӧс ойындый болгонын айтты. Газеттиҥ бӱктеринде тергеебистиҥ, калыктыҥ кӧп тоолу курч сурактары да, санаа-шӱӱлтелери де бичилген, эмди де олор корреспонденттердиҥ ајарузында деп, Татьяна Николаевна темдектеди.
Газеттердиҥ учуры, бӱгӱнги јӱрӱмдеги јери керегинде јетирӱни «Звезда Алтая» газеттиҥ баш редакторы Алена Казанцева этти. Оны ээчий сӧсти «Звезда Алтая» газеттиҥ ветераны Валентин Варванец айдып, иштеген ӧйлӧрин эске алынды.
«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторыныҥ ижин 17 јылга улай бӱдӱрген ветеран Степан Тюхтенев газеттердиҥ ижи-тожы керегинде кӧп куучындады. Бир ӧйдӧ эки газетти бириктиргени керегинде айдып, оныҥ тузазы, каршузынаҥ ас болгонын эзетти. Ойто эки башка чыгып баштаарда, иш-тош јаранган эмтир. Бойыныҥ ӧйинде алтай газетти латин алфавитке, оноҥ кайра кириллицага кӧчӱргенин, кӧп ветерандар газетте эмдиге јетире иштеп јӱргенин куучындады.
Кӧрӱге келгендер оноҥ ары кӧрӱде тургузылган экспонаттарла таныштылар. Краеведениениҥ ле национальный библиографияныҥ бӧлӱгиниҥ баш библиографы Мира Иркитова газеттердиҥ тӱӱкизиле таныштырды. Jербойында јаҥы госјаҥныҥ тӧс кереги—ол эл-јонныҥ бичик билбезин јоголторы ла јербойында печатьты тӧзӧӧри болгон. 1922 јылда Алтайское јурттаҥ Улалуга алтай шрифтӱ типография экелгендер. Бу ла јылдыҥ кӱчӱрген айында «Ойротский край» орустап, оноҥ «Кызыл Солын Табыш» газеттер ээчий-теечий кепке базылган. Баштапкы газеттер листовкалар кемдӱ болуп чыккан. Олордыҥ редакторлоры РКП(б)-ныҥ областной комитединиҥ президиумыныҥ турчылары И. С. Алагызов ло П. Я. Гордиенко болгон. Газеттердиҥ аттары канча катап солынган, бӱгӱнги аттары 1948 јылда адалган. 1932 јылда областьта тӧрт областной ло 4 аймактыҥ газеттери чыккан. Олор социализмди тӧзӧӧрине, албаты ээлемди ӧскӱрерине ле культураны кӧдӱрерине јаан камаанын јетирген. Кӧрӱде газеттердиҥ баштапкы номерлериниҥ копияларыла, олордогы бичимелдерле, ӧскӧ дӧ јетирӱлерле таныжарга солун болды.
Газеттердиҥ тӱӱкизин кӧргӱскен бӧлӱкте «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте башка-башка јылдарда иштеген журналисттердиҥ таҥынаҥ чыккан бичиктериниҥ кӧрӱзи база тургузылган. Ол тоодо Михаил Качкышевтиҥ, Улужай Садыковтыҥ, Эжер Яимовтыҥ, Байкал Адаровтыҥ, Борис Канаринниҥ, Михаил Бедушевтиҥ, Василий Тоеновтыҥ, Александр Матинниҥ, Арутай Адаровтыҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де бичиктери. Онойдо ок узак јылдарга редакторлор болгон Степан Тюхтенев ле Татьяна Туденева база бичиктерин кепке баскан эмей. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларыныҥ бичимелдери аайынча кепке базылган «Баланыҥ байы» ла «Аржан сууныҥ байы» деп бичиктер суруда болуп калды.
Кӧрӱде ӧткӧн ӧйдӧги кепке базылган бичиктерле таныштыруны баалу-чуулу, ас тоолу документтерди кичеер тӧс јердиҥ баш библиотекари Светлана Тырышкина ӧткӱрди. Jаҥы тӧзӧлгӧн Ойрот областьта эл-јон бичик-билик билбес болгон, бойыныҥ бичик чыгармазы да, периодиказы да болбогон. 1922 јылда областьтыҥ албаты ӱредӱлик бӧлӱгинде кӧчӱреечилердиҥ комиссиязы тӧзӧлгӧн. Комиссияныҥ турчылары јаҥыс ла алтай тилге кӧчӱрер ишти ӧткӱрген эмес, је балдарга да, јаан да улуска ӱредӱлӱ бичиктер тургузып, кепке баскандар. Баштапкы ла «Кызыл кун» деп ӱредӱлӱ бичик Барнаулда чыккан. Оныҥ кийнинде ӧскӧ дӧ бичиктер Улалуда чыгып баштаган. Баштапкы бичиктердиҥ јуруктарын Г. И. Чорос-Гуркин ле Н. И. Чевалков јурагандар. Бичиктер чыгарар иште башка-башка јылдарда турушкандар: Н. А. Каланаков, А. В. Тозыяков, С. Я. Кумандин, М. В. Мундус-Эдоков, П. А. Чагат-Строев, П. В. Кучияк. Кӧчӱреечилердиҥ комиссиязыныҥ турчызы Сергей Кумандин алтай-орус сӧзликти тургускан. Николай Каланаков баштапкы таныктӧстиҥ авторы, Ойротский педагогический техникумды ачар баштаҥкай эткен. Кӧрӱде бир ӧйдӧ латин (јаҥайлип) алфавитле чыккан бичиктер база тургузылган эмтир. А. Тозыяков баштапкы ӱредӱлӱ бичиктиҥ авторы. Солун бичиктердиҥ ортозында эл-јонныҥ текши культуразын кӧдӱрерине, ол тоодо мал-аш, куш азыраарына, кӧктӧнӧрине ле јаҥы јӱрӱмниҥ ӧскӧ дӧ керектерине ӱредип турган бичиктерди кӧрӧргӧ јилбилӱ болды. ²йлӧ кожо саргарган, эскирген бичиктерди кӧрӱп, олорды тургускан, кӧчӱрген, бичиген авторлорго быйанду кӱӱн-тап ойгонот…
Кӧрӱде онойдо ок ӧткӧн чакта фольклордыҥ, оос чӱмдемелдердиҥ бичиктери, Бичиичилер биригӱзи тӧзӧлгӧн ӧйинде Москвада ӱредӱ божодып јанган бичиичилердиҥ бичиктери, оноҥ бери јылдарда республикада чыккан бичиктер элбеде тургузылган. Ол тоодо государственный да, таҥынаҥ да организациялардыҥ, издательстволордыҥ кепке баскан ӧҥдӱ ле бийик полиграфиялык кееркедимдӱ бичиктер кӧрӱде турат.
Библиотеканыҥ кӧрӱниҥ солун ла байлык материалдарын талдап, ылгап иштеген ле кӧрӧӧчилерди таныштырган ончо ишчилерине газеттиҥ корреспонденттери јаан быйанын айттылар.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА