Алтайдын Чолмоны

Алтай культураны телекейге јайат

12.12.2017

Jаҥыс ла тергеебисте эмес, је анайда ок текши телекей ичинде ады јарлу «Алтай Кай» ансамбльдыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала туй ла 20 јыл ӧдӧ берген. Бӱгӱн бис ансамбльдыҥ тӧзӧӧчизи, художественный башкараачызы ла продюсери, Алтай Республиканыҥ эл кайчызы Урмат ЫНТАЕВЛЕ ӧткӱрген эрмек-куучынысты јарлайдыс.

—Jирме јыл кайра ӧйди эзедип, мындый ӧмӧликти канайда тӧзӧгӧнӧӧрди эске алып ийели.
—Алтай албатыныҥ јаҥжыккан культуразын чеберлеер ле ӧскӱрер амадула 1997 јылда Улаганда «Караты-Каан» деп ансамбль тӧзӧгӧм. Ого Элес Тадыкин, Роман Саланханов, Александр Бебин ле Солунай Санаа кирген. Ол тушта бисле кожо анайда ок Эмилия Юрьевна Кеденова иштеген эди. 2000 јылда ансамбльдыҥ ады «Алтай Кайга» солунган. Бу ӧйдӧ оныҥ составына Элес Тадыкин, Ойрот Отуков ло Эркемен Епишкин кирген. Кезик јол-јорыктарга Амыр Акчинди кычырып алатаныс.
Ансамбльдыҥ ӱчинчи составында Амырдаҥ ла Ойроттоҥ ӧскӧ Эмиль ле Радмила Теркишевтер, Сарымай Урчимаев, Еремей Глазин ле Маргарита Сапышева иштегендер. Башка-башка јылдарда ансамбльда менле кожо анайда ок Александр Куриков, Василий Тельденов, Иван Куюков ло Дмитрий Хуторенко база иштеген.
Ады-јолдоры ӧрӧ адалган јайалталу јерлештерис башка-башка јылдарда «Алтай Кай» ансамбльда иштеп, оныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген деп темдектеерим.
Jӱзӱн-башка фестивальдарга ла ойын-концерттерге Россия Федерацияныҥ нерелӱ артисттери Болот Байрышевле, Ногон Шумаровло, Алтай Республиканыҥ эл кайчылары Аржан Кӧзӧрӧковло, Элбек Калкинле, анайда ок Айдар Чуруповло, Карыш Кергиловло, Марина Саксаевала, ады-јолдоры јарлу оноҥ до ӧскӧ артисттерисле барарга келишкен.
Культураныҥ ла кеендиктиҥ бӧлӱги телкем деп айдар керек. Оныҥ да учун башка-башка јылдарда РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы И. И. Ортонуловло, РФ-тыҥ нерелӱ артизи, РФ-тыҥ кеендигиниҥ нерелӱ ишчизи А. И. Шинжинала, анайда ок Надежда Бабкинадый эмезе Питер Гебриелдий ле оноҥ до ӧскӧ телекей ичинде јарлу улусла кожо иштегем.
—Ансамбльдыҥ бӱгӱнги составыла таныштырып ийген болзоор?
—Бӱгӱн мениле кожо јиит ле јайалталу уулдар иштейт. Олор: Алаш Топчын, Эзендей Согонок, Айдын Орсул ла Алтай Республиканыҥ эл кайчызы Амыр Акчин. Уулдардыҥ кемизи де мениҥ јееним, кемизи де карындажым, бастыразы ла тӧрӧӧн-туугандарым болор. Мен јаҥыс ла олорды эмес, је јайалталу ӧскӧ дӧ улусты ӧскӱрер амадулу. Телекейдиҥ башка-башка кӱӱлик ле јонјӱрӱм-экономикалык ӱлекер-проекттериле иштеер кӱӱним бар.
—«Алтай Кай» ансамбль кӧп тоолу ороондорло јорыктап, анда јаткан эл-јонды алтай албатыныҥ культуразыла таныштырган. Ол јол-јорыктар керегинде бистиҥ газетте бичимелдер база чыккан эди. Алтай кай кандый ороондордо јаҥыланганын база катап айдып ийзеер?
—Ансамбльдыҥ ӧскӧ ороондорло ӧткӧн јол-јорыктарын алар болзо, Казахстанда, Киргизияда, Узбекистанда, Украинада, Монголияда, Словакияда, Италияда, Польшада, Чехияда, Германияда, Австрияда, Норвегияда, Швейцарияда, Финляндияда, Турцияда, Англияда, Данияда, Францияда, Китайда ла США-да болорго келишкен. Бу ороондордыҥ кезиктерине эки-ӱч те катаптаҥ барып јӱргенис. Кандый ла ороонго барзас, анда јадып турган калыктарды алтай албатыныҥ культуразыла, јебреннеҥ бери келген энчизи кайла таныштырганыс ла эмди де таныштырадыс.
—Онызы оморкодулу. «Алтай Кай» ансамбль Андрей Малаховтыҥ ӧткӱрген «Большая стирка» телеберилтезинде турушканы санаама кирет…
—Эйе, андый учурал база болгон. Ансамбль кӧп тоолу берилтелерде турушкан. ОРТ-да «Доброе утро», НТВ-да «Среда» берилтелерде, 2006 јылда «Культура» каналда «Алтай Кай» керегинде репортаж болгон. «Независимая планета» каналда чике эфирде турушканыс. Анайда ок Чешский Республикада тӧс телекӧрӱде бӱдӱн-јарым сааттыҥ туркунына чике эфирде база турушканыс. Лондондо Королевский оперный ӧргӧӧдӧ концерт кӧргӱзеристе, «Би-Би-Си» телерадиокомпания чике эфирде кӧргӱскен эди.
—Башка-башка ороондордыҥ јаан ӧргӧӧлӧринде алтай кай јаҥыланганы чындаптаҥ да оморкодулу.
—Jаан ойын-концерттерис 2006 јылда США-да Вашингтон калада кеендиктиҥ Джон Кеннединиҥ адыла адалган тӧс јеринде ӧткӧн. Ол тушта чике интернет-трансляция ӧткӱрилген эди. Бу ок јылда Вирджиния штаттыҥ Ричмонд калазында 68-чи национальный фольклорный фестивальда турушканыс. 2007 јылда Чехияныҥ тӧс калазы Прагада Чешский филармонияныҥ концертный залында Чешский симфонический оркестрле, Градиштанла кожо ойын-концертис ӧткӧн. Ол ло јылда Испанияныҥ Севилья калазында Театр Лопе де Вегада алтай кай јаҥыланган. Бу ойын-концерт «WOMEX-тиҥ» ле «Би-Би-Си-ниҥ» болужыла ӧткӱрилген эди. 2008 јылда Англияда телекейлик кӱӱниҥ «WOMAD» фестивалинде турушканыс. 2006 јылда Москвада Кремлевский ӧргӧӧдӧ ойын-концертис болгон. Новосибирск каланыҥ филармонический камерный оркестриле, Барнаул калада Русский камерный оркестрле кожо иштеп, ойын-концерттер кӧргӱскенис. Барнаулдыҥ оркестриле эмди де проекттерис бар.
—Слердиҥ баштаҥкайарла Алтай Республикада кайдыҥ «Алтын-Тайга» деп фестивали база ӧткӧн эмес пе?
—Эйе, мениҥ ле «Алтай Кай» ансамбльдыҥ баштаҥкайыла тергеебисте андый фестиваль тӧрт катап ӧткӧн. Анда Тыва, Хакас республикалардаҥ, Япониядаҥ, США-даҥ, Англиядаҥ туружаачылар болгон. Анайда ок телекейлик кӱӱниҥ «Алтай» деп адалган фестивалин ӧткӱргем. Олорды орныктырар деген санаа бар. Айса болзо, ол јӱрӱмде бӱдер. Тургуза ӧйдӧ ансамбль репертуарын јаҥыртары, кайлаарыныҥ техниказын јарандырары, алтай кайды албаты-јон, тергеелер ортодо таркадары аайынча иштейт.
—Jарт. Ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан, апарып јаткан ижерде оноҥ до кӧп једимдер болзын.
—Алкыш-быйан.

* * *

— Jабак сӧӧктӱ Урмат Ынтаев Улаган аймактыҥ Кара-Кујур јуртында чыккан. 102 јаш јажаган кайчы Анисия Белееваныҥ барказы. Кайдыҥ башка-башка бӱдӱмдериле кайлайт, эҥ тыҥ јарап турганы каркыра. 2-чи класста ӱренерде, баштапкы топшуурын јазаган. Ол топшуур эмди Улаган јуртта балдардыҥ садигинде турат.

— Улаган аймактыҥ эл-јоныныҥ сураганыла, тӧрӧӧн-туугандарыла кожо чоокыр аттардыҥ баштапкы јарыжын ӧткӱрген.

— Улаган аймактыҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы болуп иштеп тура, чоокыр аттарлу телеҥит кӱреш ӧткӱрер баштаҥкай эткен. Анайып, чоокыр аттардыҥ кӧрӱзи ӧткӱрилип баштаган. «Улухан» деп национальный оркестр, «Алтын Кӧл» деп хореографический ансамбль тӧзӧлгӧн. «Кожоҥчы наа» деп адалган фестиваль ӧткӱрилип башталган.

«Алтай Кай» ансамбльдыҥ једимдери:
Албатылар ортодогы Бастырароссиялык фестивальдардыҥ ла конкурстардыҥ лауреады; эҥ узак ӧйдиҥ туркунына кайлаганы учун «Гиннесстиҥ рекордторыныҥ ла једимдериниҥ бичигиниҥ» рекордсмени (2003 ј.); «Дельфийские игры» фестивальдыҥ алтын медали (Москва кала, 2000 ј.); кайдыҥ «Jердиҥ тыныжы» деп албатылар ортодогы фестивалиниҥ алтын медали (Улан-Удэ кала, 2005 ј.); Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады; албатылар ортодогы «Саянское кольцо» деп фестивальдыҥ «Легенда этномузыки» деп адалган сыйы (2007 ј.); кайдыҥ «Ынархас» деп тергеелер ортодогы фестивалинде Гран-прини ойноп алат (Хакасия, 2008 ј.); Россия Федерацияныҥ фольклорный бирлигиниҥ турчызы; албатылар јайааны аайынча IOF ЮНЕСКО телекейлик организацияныҥ турчызы; 2007 јылда телекейлик кӱӱниҥ «WOMEX» организациязына кирет; Тывада ӧткӧн «ХООМЕЙ» деп албатылар ортодогы фестивальдардыҥ 1-кы ла 2-чи степеньдӱ лауреаттары; оноҥ до ӧскӧ кайралдар.

* * *

Тӧзӧлгӧнинеҥ ала «Алтай Кай» ансамбль 21 кӱӱлик альбомын чыгарган. Бу альбомдор США-дагы, Англиядагы, Испаниядагы, Германиядагы, Чехиядагы, Украинадагы ла Россиядагы студияларда бичилген. 2017 јылда Орус камерный оркестрле кожо бичиген «Алтай Теле» деп альбомдо алтай кай ноталарга баштапкы катап салылган.

К. ЯШЕВ белетеген