Алтайдын Чолмоны

Келер ӧзӱмисти кичееген бюджет

12.12.2017

АР-дыҥ парламентиниҥ јаҥар айдыҥ 8-чи кӱнинде ӧткӧн 30-чы сессиязы Алтай Республиканыҥ 2018 јылга ла планду 2019-2020 јылдарга бюджедин јӧптӧгӧн.

Сессияныҥ ижинде АР-дыҥ Башчызыныҥ, Башкарузыныҥ Председателиниҥ молјуларын удурумга бӱдӱрген Наталья Екеева, Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Гигель, АР-дыҥ Башкарузыныҥ турчылары, республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јаандары ла депутаттар Советтериниҥ башкараачылары, јашӧскӱримниҥ тергеебисте парламентиниҥ турчылары, ӧскӧ дӧ чыгартулу улус турушкан. Сессияныҥ ижин АР-дыҥ парламентиниҥ спикери Владимир Тюлентин башкарып ӧткӱрген.
Республиканыҥ бюджеди јӧптӧлгӧн
Jарым айдаҥ јаҥы 2018 јыл кирип јат. Эзенде, оны ээчий келер 2019 ла 2020 јылдарда кирелтелерис кандый болор, казнаныҥ акчазы кандый керектерге чыгымдалар—мыны бюджет керегинде јасак ээжилеп јат. Оныҥ да учун ол акча-манат аайынча тӧс јасак деп адалат.
Республиканыҥ 2018 јылга пландалган кирелтелери 16 млрд 219,7 млн салковой, 2019 јылга—14 млрд 539,5 млн ло 2020 јылга 14 млрд 206,2 млн салковой болорын депутаттар јӧптӧгӧн. Чыгымдар 2018 јылда 16 млрд 191,6 млн, 2019 јылда 14 млрд 599,1 млн ло 2020 јылда 14 млрд 277,9 млн салковой болоры темдектелген.
АР-дыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ ордынчызы, АР-дыҥ акча-манат аайынча министри Ольга Завьялова быјылгы бюджетти «јонјӱрӱмдик ууламјызын улалткан ла ичкери ӧзӱмисти кичееген бюджет» деп адаган.
Оныҥ айтканыла, бюджетти белетееринде тӧс ајару РФ-тыҥ Президентиниҥ Jарлыктарын, ол тоодо ишјал јанынаҥ јакыганын бӱдӱрер иштерге эдилген. Бу керектерге 2018 јылда 600 млн салковойдоҥ ажыра акча чыгарары темдектелген. Ишјалдыҥ эҥ ас кемин табынча јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчаныҥ кемине јетирерге эзенде 140 млн салковой, «јарлыкка кирбеген» деп адалып турган 5600-теҥ ажыра ишчилердиҥ ишјалын кӧдӱрерге—70 млн салковойдоҥ ажыра акча чыгарылып јат.
Белетелген бюджет—јонјӱрӱмдик молјуларды бӱдӱрериниҥ бюджеди деп, министр айткан. Онойдо, 3,5 млрд салковой ӱредӱлик бӧлӱкке, 2,7 млрд салковой ло ОМС-тыҥ 5,5 млрд салковойы—су-кадыкты корыырына, 2 млрд салковой—јонјӱрӱмдик корулашка, 445 млн салковой культура, физкультура ла спорт керектерге чыгарылар.
Бу—эл-јонго јеткер болбозын јеткилдеген ле јеткерлердеҥ корыган бюджет, бу иштерге 395 млн салковой темдектелген. Анайда ок улустыҥ јадын-јӱрӱмин јеткилдеер, ол тоодо ЖКХ комплекске, ар-бӱткенниҥ байлыктарын корыырына, экологиялык јеткер болдыртпазына 659 млн салковой чыгарылар.
Экономика бӧлӱктиҥ ӧзӱмин јӧмӧӧр иштер керегинде айдып, Ольга Завьялова јурт ээлемге чыгарган акча, былтыргы јылга кӧрӧ, билдирлӱ кӧптӧгӧнин темдектеген—877 млн салковой. Jурт ээлемде иштегендерди кӧнӱ јӧмӧӧрине: укту мал ӧскӱрерине, сад ӧскӱрер иштерге, потребкооперацияга, технологиялык јаҥырту иштерге 491 млн салковой чыгарылар.
Кичӱ ле орто аргачылыкты јӧмӧӧрине 35,4 млн салковой акча чыгарылып јат.
Jолдор кӧмзӧзине темдектелген акчаныҥ кеми 838 млн салковой, олордоҥ 528 млн—јолдорды јазаарына ла јорыктаар кеминде тударга, 254 млн салковой—јолдорды тударына темдектелген.
Белетелген бюджет ончо турган сурактарды бӱдӱрип болбозыла јӧпсинип, је ол чыгымдарысты кирелтелериске келиштиргенин, эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ тӧс суруларын јеткилдегенин Ольга Завьялова темдектеген.
Бюджеттиҥ быјылгы тоолоры, 2017 јылга кӧрӧ, 2 млрд салковойдоҥ ажырага кӧптӧгӧнин Эл Курултайдыҥ бюджет ле калан политика аайынча комитединиҥ јааны Сергей Ефимов коштой эткен јетирӱзинде темдектеген. Бюджетти белетеери аайынча иш АР-дыҥ Башкарузыла јайдаҥ бери эрчимдӱ ӧткӧнин, ондо бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдардыҥ ончо тӧзӧлмӧлӧри эрчимдӱ турушканын ол айткан. ²мӧ-јӧмӧ ӧткӧн бу иштиҥ шылтузында 1-кы кычырышка келген ӱлекердеги тоолор 657 млн салковойго кӧптӧгӧн.
Белетелген бюджет ончо јонјӱрӱмдик молјуларды бӱдӱрерин акчала јеткилдеп јат. Бого ӱзеери, чыгымдар бӧлӱкте бастыра государстволык программаларга, анайда ок ончо иштерге чыгарган акча, былтыргы јылга кӧрӧ, кӧптӧгӧн.
Республиканыҥ бюджеди 12 госпрограммадаҥ турганын айдар керек, олордо темдектелген иштерди бӱдӱрерине бюджеттиҥ чыгым бӧлӱгиниҥ 92,7% акчазы барып јат, быјылгы 2017 јылды алар болзо, бюджет 11 госпрограммадаҥ турган ла ондогы иштерге бюджеттиҥ 90,3% акчазы чыгарылган.
Сергей Ефимов сессияда эткен јетирӱзинде аҥылу ајаруны республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ акча-манат јанынаҥ айалгазына эткен. Оныҥ айтканыла, муниципалитеттерге республикан бюджеттеҥ чыгарган јӧмӧлтӧ акчаныҥ кеми јылдаҥ јылга кӧптӧп јат. Онойдо, АР-дыҥ Шиҥжӱ-чоттош палатазыныҥ чоттогоныла, 2014 јылда ресбюджеттеҥ эдилген болуштыҥ кеми 900 муҥ салковойдоҥ ажыра болгон болзо, 2018 јылда бу тоо эки катапка бийиктеген ле 1 млрд 700 муҥ салковойдоҥ ажыра. Бюджеттер ортодогы трансферттердиҥ кеми, јурт јеезелерди кожо алза, 4 млрд салковойдоҥ ажып јат. Келер 2018 јылда парламент муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ акча-манат айалгазын шиҥдеер иштер темдектегенин Сергей Ефимов јуунда айткан.
Республиканыҥ бюджединиҥ ӱлекерин шӱӱжер тушта РФ-тыҥ Федерация Соведине Эл Курултайдаҥ тудулган сенатор Татьяна Гигель орооныстыҥ бюджеди белетелер ӧйдӧ кандый сурактарга тӧс ајару эдилгенин куучындаган.
Баштапкы ла катап государство сӱрекей јаан ајаруны билеге эткенин ол айткан. Балдарга берилген пособие-акчаныҥ кеми бистиҥ тергееде сӱрекей ас деп бис јаантайын айдадыс, ороон до ичинде ол јаан эмес деп, Татьяна Гигель куучындаган. Федерал бюджетке «Путинниҥ демографиялык пакеди» деп кирген иштер бу сурактардыҥ аайы-бажына чыгарга болужар. Онойдо, баштапкы балазын тапкан јиит энелерге балазы 1,5 јашка јеткенче тергееде јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акча кемдӱ јӧмӧлтӧ акча тӧлӧлӧр, оны тӧлӧӧри 2018 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала башталар. Бу керектерге государство јуук ӱч јылга 114,5 млрд салковойды чыгарарын темдектеген.
Энениҥ капиталын тӧлӧӧри 2021 јылга јетире узадылганын кӧп улус уккан болор. Бу акчаны эмди балдарды кичееп чыдадарына ай сайын јӧмӧлтӧ акча эдип алар арга берилгенин Татьяна Гигель темдектеген. Экинчи эмезе ӱчинчи балалу болорго турган билелерге учурлалган аҥылу программа ипотеканыҥ 6% ажыра ставкаларын государствоныҥ болужыла тӧлӧӧр арга берер.
«Бу ӧйгӧ јетире бис балдарды детсадтарла јеткилдеер ишти бӱдӱрип, тергеелерде яслялардыҥ јерин ачары керегинде амадабаганыс та. Эмди мындый амаду, балдардыҥ эмчиликтерин ле поликлиникаларын јаҥырта јазаарыла коштой, тургузылган. Ого керектӱ чыгымдардыҥ кӧпјандай ӱлӱзин федерал бюджет бойына алынып јат»—деп, Татьяна Гигель айткан.
Эл Курултайда КПРФ-тыҥ фракциязыныҥ турчызы Михаил Федькин бюджеттиҥ ӱлекерин шӱӱжер ӧйдӧ бистиҥ кирелтелеристиҥ кӧп јарымызы иштеген улустыҥ ишјалынаҥ тудулган каландардаҥ тӧзӧлгӧнин, балдарга пособиениҥ кеми, ӧскӧ тергеелерге кӧрӧ, сӱрекей јабыс ла коммунал јаткилдештер учун тӧлӧгӧн баалар эҥ бийик болгонын, ишјалдыҥ кеми аайынча бис эҥ учкары турганысты айткан.
Улаган аймактаҥ депутат Айдар Тазрашев «Улаган—Акташ» деген јолды тударыныҥ сурагын катап ла кӧдӱрген. «Бу јолды јазаарына 1 млрд 260 млн салковой акча керек, аймак мындый јӱкти кӧдӱрип болбос. Таш кӧмӱрди тарткандар кошты Акташка јетирип, оноҥ ары апарбай јат»—деп, депутат айткан. Jаҥныҥ бу јол јазаар болгон сӧстӧри јӱрӱмде бӱтпей јат деп, ол айткан.
Депутат Аскар Тулебаев республиканыҥ тӧс калазыныҥ ичиндеги јолдорды јазаарыныҥ, Турачак ла Чой аймактар јаар Горно-Алтайскты эбире ӧткӧн јолды тударыныҥ, 7-чи школды тударыныҥ ӧҥзӱре сурактарын кӧдӱрген.
Балдардыҥ пособие акчазын 3 јашка јетире тӧлӧӧр лӧ јуучыл керектерде турушкан ветерандарды јадар јерле јеткилдеер сурактыҥ аайына чыгарга болушсын деп, федерал јасакчы јаҥга Алтай Республикадаҥ тудулган чыгартулу улуска баштанар шӱӱлтени депутат Геннадий Сумин эткен.
Алтай Республиканыҥ 2017 јылга ла планду 2019 ла 2020 јылдарга бюджеди сессияда мынайып јӧптӧлгӧн.
Аймактыҥ јаанын—јаҥы ээжилерле
²ткӧн сессияда шӱӱжилген јаан учурлу сурактардыҥ база бирӱзи республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ јаандарын, чокымдап айтса, аймактардыҥ ла каланыҥ јаандарын тудары керегинде болгон.
2014 јылда республиканыҥ парламенти аймактардыҥ ла каланыҥ јаандарын јаҥы ээжилерле тудар јасакты јӧптӧгӧн. Ол аайынча аймак ла кала кеминде муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандары текши ӱнбереечилер турушкан талдаштарда эмес, аймактардыҥ ла каланыҥ депутаттарыныҥ ортозынаҥ тудулары јӧптӧлгӧн. Аймактыҥ (каланыҥ) депутаттар Совединиҥ јааны бу ла ӧйдӧ муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны болоры, аймактыҥ (каланыҥ) башкартузыныҥ (администрациязыныҥ) јааны дезе аймактыҥ депутаттарыныҥ ла республикан Башкаруныҥ чыгартулу улузынаҥ тудулган кӱрееде конкурс ажыра јӧптӧлӧри ээжилелген.
Бу јаҥы јасакла Турачак, Шабалин, Кӧксуу-Оозы аймактардыҥ башкартузы тудулган.
Эл Курултайдыҥ сессиязына аймактардыҥ ла каланыҥ јаандарын тудары керегинде јаҥы јасак (ӱлекер «Об отдельных вопросах реорганизации и деятельности органов местного самоуправления в Республике Алтай» деп адалат) чыгарылган. Ол аайынча јетирӱни АР-дыҥ Башчызыныҥ ла Башкарузыныҥ Председателиниҥ Бирлик аппарадыныҥ јааны Анатолий Донской эдип, јасак республикада јербойында бойы башкарынып јадары аайынча јасакберим ишти јарандырар амадула белетелгенин темдектеген.
Муниципал тӧзӧлмӧдӧ башкарту јаҥды эки кижи башкарганынаҥ улам кемизи «эҥ јааны» болгоны јанынаҥ аайлашпастар да чыгып туратан. Мындый булгалыш болбозын деп, АР-дыҥ Башкарузы муниципалитетте чыгартулу јаҥды депутаттар Совединиҥ јааны башкарар, аймактыҥ (каланыҥ) јааны дезе депутаттарыныҥ ла республикан Башкаруныҥ чыгартулу улузынаҥ тудулган кӱрееде конкурс ажыра јӧптӧлӧр лӧ ол ок ӧйдӧ аймактыҥ (каланыҥ) администрациязыныҥ јааны болор шӱӱлте эткен.
Jурт јеезелердиҥ јаандарын тудар ээжи азыйдагы ла бойы артып јат: ол текши талдаштарда да, јурт Советтиҥ депутаттарыныҥ ортозынаҥ да, конкурс та ажыра тудулар аргалу—мыны јурт јеезениҥ Уставы ээжилеп јат.
Эл Курултайдыҥ јербойында бойы башкарынып јадар ла тап-эрик ээжилер аайынча комитединиҥ јааны Виктор Хабаров јаҥы јасак тергеелик ле муниципал јаҥдар ортодо удурлаштар болбозын, экономикалык ла политикалык айалга амыр болорын јеткилдеерин темдектеген. Анайда ок јасак башкарту јаҥга бу иште билгирлерлӱ ле ченемелдӱ улус алыларын јеткилдеер.
Jасактыҥ ӱлекерин республиканыҥ сегис аймагыныҥ ла каланыҥ јаандары јӧмӧгӧни јуунда айдылган, јӱк эки аймак (Турачак ла Кош-Агаш) чокым шӱӱлтезин айтпаган.
Шӱӱжӱ ӧйинде депутат Виктор Ромашкин јасактыҥ ӱлекерин 1-кы кычырышта јӧптӧӧр шӱӱлте эткен. «Кезик улус бӱгӱн аймактыҥ эмезе каланыҥ јаанын јӱк текши јон турушкан талдаштарда тудар керек деп айдат, кезиги—јӱк ле конкурс ажыра тудулары учун турат»—деп, ол айткан. КПРФ-тыҥ фракциязы муниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ јаанын канайда тударга турганын бойы талдап алар арга берери учун турушканын ол угускан. Jе сессияда депутаттар коммунисттердиҥ ӱлекерге эткен кубултазын јӧмӧбӧгӧн.
Мынайып, јасактыҥ ӱлекери бӱткӱлинче јӧптӧлгӧн. Ол ийде алынган ӧйдӧҥ ала ӱч айдыҥ туркунына муниципал тӧзӧлмӧлӧр бойыныҥ Уставтарын республикан јасакка келиштире тӱзедер учурлу. Jаҥы ээжилерле аймактардыҥ ла каланыҥ јаандары чыдулары тӱгенген эмезе ӧйинеҥ озо токтодылган кийнинеҥ тудулар.
Сессия анайда ок Кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ Алтай Республикадагы талалык кӧмзӧзиниҥ 2019 јылга ла планду 2019-2020 јылдарга бюджедин јӧптӧгӧн. Ол аайынча јетирӱни ТФОМС-тыҥ директоры Ольга Корчуганова эткен.
Кӧмзӧниҥ 2018 јылга текши кирелтелериниҥ кеми 4 202 млн салковой болоры темдектелген, олордоҥ федерал бюджеттеҥ чыгарылатан субвенция акчаныҥ кеми 4 119 млн салковой. Быјылгы јылга кӧрӧ, кӧмзӧниҥ кирелтелери 524 млн салковойго (14,3%) кӧптӧгӧн.
Кӧп саба чыгымдар ОМС-тыҥ талалык программазына кирген иштерди бӱдӱрерине барарын Ольга Корчуганова айткан. Баштамы медико-санитарный болушла јеткилдеш, медициналык орныктыру иштиҥ ӧзӱми, бийик технологиялык болуш јетирери—тӧс ајару эткен ууламјылардыҥ тоозында артып јат деп, ТФОМС-тыҥ јааны темдектеген.
(Эл Курултайдыҥ сессиязы керегинде ӧскӧ јетирӱлер газеттиҥ ээчий номеринде чыгар).

Светлана КЫДЫЕВА