Алтайдын Чолмоны

Эттиҥ баазы качан бийиктеер?

26.12.2017

Алтай албаты озодоҥ ло бери уй-малын азырап, оныла аргаданып јӱрген. Ороонныҥ тӱӱкизинде де, јурт ээлемниҥ бӱдӱмдеринде де солунтылар кӧп тӧ болгон болзо, је мал-ажын азыраар, кӧптӧдӧр деген сурак эмдиге ле јетире эҥ курч болуп артканча. Алтай кижи качан да ак малы јок јӱрбеген.

Окылу јетирӱлерле болзо, бӱгӱнги кӱнде тергеебистиҥ ээлемдеринде мал-аштыҥ тын-тоозы там ла кӧптӧйт. Ээлемдер ижин кӧндӱктирип, јылдаҥ јылга мал-ажын ӧскӱрип, угын јарандырып, чокым ууламјылу амадузын јӱрӱмде бӱдӱргилейт.
2017 јылда мал-аштыҥ текши тын-тоозы 455 муҥга јеткен. Бӱгӱнги кӱнде эҥ ле бийик кӧргӱзӱлер Кан-Оозы, Оҥдой ло Шабалин аймактарда.
Таҥынаҥ ээлемдерле кожо улустыҥ айылдарында азырап турган мал-ажыныҥ тоозы јылдыҥ ла база кӧптӧйт. Jе бӱгӱнги кӱнде азыраган уй-малдыҥ ла эттиҥ садуда баазы качан бийиктеер деген сурак эҥ ле тӧс сурак болуп артканча! Саду-рынокто койдыҥ, уйдыҥ, јоон малдыҥ эди сӱрекей баалу болгонын билерис. Jе уй-малдыҥ, койдыҥ олордоҥ садып алып турган баалары сӱрекей јабыс деп, улус комыдайт. Республиканыҥ аймактарында малды тирӱге де, сойоло до садып алып турган аргачылар кӧп.
Калганчы ӧйлӧрдӧ тирӱге садатаны јаҥжыга берди. Темдектезе, Кан-Оозында улус уйларын, торбокторын «Меркит» ООО-го табыштыргылайт. Мында баалар тыҥ ла бийик эмес. Бир килограмм беске учун баа 100-105 салковойго једет. Мынаҥ улус канча јылга чыгара азыраган уй-торбогын јеп-јеҥилге берип турганын кӧрӧдис. Кан-Оозы, Оҥдой, Кӧксуу-Оозы аймактардыҥ улузы уйларын эт алар комбинаттарга саткылайт. Jе мында баалар база бийик эмес. Онойдо ок кажы ла јыл кӱс-кышта тергеебисте одоштой јаткан Казахстаннаҥ мал јууп турган садучылардыҥ ла туура јерлердеҥ келген аргачылардыҥ тоозы база кӧптӧйт. Олор кӧп лӧ сабазында мал, сарбаалар јууйдылар. Былардыҥ да баалары јербойындагызынаҥ бийик эмес. Текши алза, эттиҥ баазы рынок-садуда сӱрекей бийик, је уйларын таҥынаҥ кижи бойы садайын дезе, јууп турган баа сӱрекей јабыс.
Койдыҥ эди садуда эҥ баалу ла сурууда да болзо, је койлорло јилбиркеп турган аргачылар јокко јуук. Бу айалгада койдыҥ эдин таҥынаҥ улуска садатан ченемел там ла јарлу болуп бараадыры. Бир койын теп-тегинге—бир килограммын 80 салковойго берип ийгенче, јурттарда улус каланаҥ келген аргачыларга, ашкана-кафелердиҥ ээлерине саткылап јат.
Республикан ярмарка-садулар база там ла јарлу болуп бараадыры. Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ јетиргениле болзо, бу саду-ярмаркалардыҥ ижи там элбеер, Горно-Алтайскта саду ӧткӱрилетен јерлер кӧптӧӧр. Темдектезе, быјылгы јаҥыјылдык ярмарка-саду јаҥар айдыҥ 23-чи кӱнинде ӱч јерде ӧткӱрилер: Гардинкада оптовый базаныҥ јеринде, Кӱнбадыш рынокты одоштой ло каланыҥ тӧс тепсеҥинде. Кажы ла ай ӧткӱрилип турган ярмарка-садуда республикада иштеп турган ээлемдердиҥ эдимдери, аш-курсагы садылып јат. Анчада ла эт, сӱттеҥ эдилген аш-курсак, мӧт јарлу болгонын темдектеер керек. Эттиҥ баазы мында јаҥжыкканы аайынча, рыноктогызына кӧрӧ, 10-20 процентке јабыс болот. Оныҥ учун кажы ла саду-ярмаркада улус эт садып аларга кӱӱнзейт. Ярмаркада 300-ке јуук ээлем туружат.
Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы уй-мал ӧскӱрери аайынча ишти башкарып, ээлемдерди јӧмӧйт. Бӱгӱнги кӱнде кажы ла аймакта једимдӱ иштеп турган ээлемдер бар. Олордыҥ ортозында колго-бутка туруп та калгандары, јаҥы да иштеп баштагандары бар. Укту кой, уй, мал ӧскӱрип турган ээлемдер база кӧп. Тергееде укту мал-аш ӧскӱрип турган 39 ээлем бар: 7 завод, астап калган тындулардыҥ генофондын чеберлеер 3 предприятие-бирлик ле укту мал ӧскӱрер 29 репродуктор. Олор укту уй-мал ла койлор ӧскӱрип, бастыра ороон ичиле иштегилейт. «Казахская белоголовая» деп адалган эттеҥир укту уйлардыҥ ла торбоктордыҥ бескези јакшы болгонын темдектеер керек.
Бӱгӱнги кӱнде бескелӱ, эттеҥир ле сӱттеҥир уйлар ӧскӱрериниҥ сок ло јаҥыс эп-аргазы уйлардыҥ угын јарандырары деп, специалисттер темдектейт. Быјылгы јылда «Талица» СПК-да (Кан-Оозы аймак), «Меркит» ООО-до ло «Ӱч-Сӱмер» ООО-до укту уйлар ла сарлыктар ӧскӱрер репродукторлор ачылган. Алтай укту эчкилерди ӧскӱрериниҥ (Шабалинде ле Кеҥиде), аҥдардыҥ Алтай-Саян деп угын тӧзӧӧр селекцион иштери быјыл тӱгенер. Jурт ээлемниҥ Горно-Алтайсктагы НИИ-зи Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыла кожо «Катанду» АО-ныҥ ла «Амурский» деп СПК-ныҥ ээлемдеринде эттеҥир ле тӱги јакшы койлор ӧскӱрер ишти улалтат.
Уй-малдыҥ угын јарандырар иште «искусственный ӱрендеш» деген ууламјы база јаан учур алынат. Быјылгы јылда ээлемдерде укту букалардыҥ 3500 ӱрени тузаланылган.
Уй-малды садатан баа бийиктеер бе деген суракка бӱгӱнги кӱнде чокым каруу јок. Уй-малдыҥ бескези јакшы болзын деп, олордыҥ угын јарандырар, јакшы азыраар керек деп, ээлемчилер јартагылайт. Ол тушта садуга барып турган баазы бийиктеер. Jе мындый ишти текши эл-јон, таҥынаҥ улус бӱдӱрип болор бо? Jербойыныҥ ла туура јердеҥ келген аргачылар уй-малды садатан бааларды бийиктедер бе? Бу сурактар бӱгӱнги кӱнде рыноктыҥ ээжилеринеҥ камаанду болгоны керегинде айдарга келижип јат. Бу ууламјыда бастыразыныҥ бажы—рынок.
Мындый айалгада эмеш сӱӱнгедий солун деп, Горно-Алтайскта Кӱнбадыш рыноктыҥ јанында Крестьян саду јер ачылып иштеерин темдектеер керек. Мында фермерлерге, таҥынаҥ улуска иштеп алган эдин, сӱдин ле арткан да аш-курсагын садар аргалар бар.

А. Майманова