Кажыбыстаҥ ла камаанду

29.12.2017

Тӱгенип јаткан 2017 јыл Алтай Республикада Экологияныҥ јылына учурлалган эди. Оныҥ окылу јабылтазы бир канча кӱн кайра П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда ӧткӧн.

Бу јуунда Алтай Республиканыҥ Башчызы Александр Бердников туружып, «Экологияныҥ јылы тергеебисте окылу јабылып јаткан да болзо, је ар-бӱткенисти чеберлейтенин, оныҥ байлыктарын корулайтанын јаантайын айаруда тудар керек. Тергеебисте бар ар-бӱткендик парктардыҥ јериниҥ кеми Европаныҥ јаан эмес ороондорыныҥ јерлериниҥ кеминдий. Бис олорды лапту чеберлеер ле јазап ээленер учурлу»—деп темдектеген.
Экологияныҥ јылында тергеебисте айландыра турган ар-бӱткенди, Алтайыстыҥ аҥ-кужын чеберлеп корыырына ууламјылалган кӧп тоолу керек-јарактар ӧткӧн. Тӧс иштердиҥ эҥ учурлу дегендериниҥ бирӱзи—Алтай Республиканыҥ ӱчинчи Кызыл бичигин чыгарары болгон. Темдектелген бу иш база једимдӱ бӱткен. Бу бичикке јаҥы он ӱч ӧзӱм ле он тынду, ол тоодо тооргы, аргали ле ирбис кийдирилген. Jуук ӧйдӧ Кӧксуу-Оозы аймакта тооргы ӧскӱрер питомник ачылары темдектелет. Татарстан Республикала кожо ирбисти ӧскӱрери аайынча иш ӧмӧ-јӧмӧ ӧдӧр. Ол керегинде эки республика ортодо јӧптӧжӱ тургузылган.
Бӱдӱрген ле темдектелген иштер керегинде айдып тура, Манјӱректиҥ кӧлин арутап арчыыры аайынча башталган иштерди темдектебеске база болбос. Келер јылда мында ару, тереҥ, јараттары Европаныҥ кӧлдӧриниҥ јараттарына келиштире јазалган кӧл болоры темдектелет.
Оҥдой ло Майма јурттарда кӱнниҥ чогыныҥ ийдезиле иштеер электростанциялардыҥ ачылганы тергеебистиҥ экологиялык айалгазын јарандырарына база камаанын јетирип турган деп айдар керек.
Аҥылу корулалып турган јерлер керегинде айдар болзо, ӧдӱп јаткан јылда Аскат јурттыҥ эл-јоныныҥ республиканыҥ Башчызы Александр Бердниковтыҥ адына эткен баштанузы аайынча ар-бӱткенниҥ «Аскаттыҥ ӧзӧги» деп тергеелик кереес-парккы тӧзӧлгӧнин база темдектеер керек. Мындый ок объектти Турачак аймакта тӧзӧӧри аайынча иштер база ӧдӧт. Аба-Jышта мындый парк тӧзӧлгӧн кийнинде, анда агаш јыгары чек токтодылар. Горно-Алтайскта Jыланду ӧзӧктӧ ар-бӱткенниҥ кереезин тӧзӧӧри јанынаҥ иштер база улалат. Ого керектӱ документ-чаазындар тергее кеминде государственный экологиялык экспертизаны ӧткӧн лӧ јарадуны алган.
Алтай Республиканыҥ јеринде Экологияныҥ јылында аркаларды орныктырар иш база ӧткӱрилген. Анайып, эки муҥ гектардаҥ ажыра јерде агаш отургызылган. Отургызылган бӱдӱн- јарым миллионноҥ ажыра чаалдардыҥ кӧп сабазы мӧш болуп јат.
ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчизиниҥ тооломына кирип турган аҥылу ар-бӱткендик объектти—Алтын Кӧлди корулап алар амадула «Алтын Кӧлди чеберлеери» деп ӱлекер-проекттиҥ паспорты белетелген. Россияныҥ президенти В. Путинниҥ баштаҥкайлу кӱӱн-табыныҥ шылтузында оморкодубыс болгон—Алтын Кӧлди чеберлеп аларына ууламјылалган иштерди бӱдӱрерине 100 миллион салковой акча чыгарылган.
Алтай Республикага бир катап келип јӱрген кижи бистиҥ јерге такып келерге јӱткийт. Бисте сӱрекей ару суулар бар. Ол ло Кадын сууны алалы. Ол Россияныҥ эҥ ару сууларыныҥ тоозына кирет. Горно-Алтайск ороондо эҥ ару калалардыҥ тоозына база кирет. Орус географический обществоныҥ јааны Сергей Шойгу тергеелер ортодо ӧткӱрилген экологический рейтингте баштапкы јерге Алтай Республиканы тургусканы кӧпти айдат. «Jажыл патруль» деп јондык биригӱ ороонныҥ субъекттери ортодо ӧткӱрип турган экологический рейтингинде Алтай Республиканы јылдыҥ ла јеҥӱчилдердиҥ тоозында адайт.
Россия Федерацияда Экологияныҥ јылыла колбой тергеениҥ Башчызыныҥ баштаҥкайыла культураныҥ ла кеендиктиҥ бӧлӱгинде конкурс та јарлалган эди. Jети номинацияла ӧткӧн конкурстыҥ туружаачылары јаштары аайынча ӱч бӧлӱкке бӧлӱнген. Онлайн-ӱнбериштиҥ турулталарыла конкурстыҥ јеҥӱчилдери 350 туружаачыныҥ ортозынаҥ јарталган. Олор конкурстыҥ лауреадыныҥ Дипломыла, 20 муҥ салковой сый-акчала, ӧскӧ дӧ баалу сыйларла кайралдаткан.
Алтай Республиканыҥ ар-бӱткендик байлыктар, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министерствозы «Jажыл јас-2017» деп бастырароссиялык экологиялык субботникте эрчимдӱ турушканы ла айландыра турган ар-бӱткенди корыырына билдирлӱ камаанын јетиргени учун В. И. Вернадскийдиҥ адыла адалган коммерческий эмес экологиялык фондтыҥ Дипломыла кайралдатканы база кӧпти айдат.
Республикабыста алмаз та, кӧмӱр де казып алар јаан байлыктар јок, је чындаптаҥ ла оморкойтон ар-бӱткенис бар. Оны чеберлеп, корып алатаны бистиҥ кажыбыстаҥ ла камаанду.

К. Яшев

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина