Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Билим тӧзӧгӧлӱ болзын

16.01.2018

Кирген Ийт јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинде билимчи, ӱредӱчи, јондык ишчи, шахматчы Александр Матынович ПАЛКИННИҤ 80 јажы темдектелди. Кычыраачыларды Алтайдыҥ база бир тоомјылу, јозокту билимчизиниҥ ак-чек ле једимдӱ иштеген ле иштеп јаткан ижиле кыскарта таныштырадыс.

Александр Матынович Палкин—Алтай Республикада фундаментальный физиканыҥ эҥ баштапкы алтай физик-шиҥжӱчизи, билимчизи. Ол национальный школдыҥ кийнинеҥ Томсктогы госуниверситетке кирип, оны једимдӱ тӱгескен. 1961-1963 јылдарда јиит специалист Новосибирскте физиканыҥ полупроводниковый заводында инженер-технолог болуп иштеген. Шак бу ӧйдӧ Академгородок тӧзӧлип турган болгон. Алтай јиит билим ишле јилбиркеп, билимге тартылган. Билгири бийик специалистти 1963 јылда РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ полупроводниковый физиканыҥ институдына ишке кычырган. Мында ол кичӱ билим ишчидеҥ баш билим ишчиге јетире ӧскӧн. 1971 јылда Александр Матынович диссертациязын једимдӱ корып алган. Ол кӧп тоолу билим иштердиҥ, онойдо ок таҥынаҥ јакылталардыҥ, ӱлекер-программалардыҥ авторы. А. Палкинниҥ Академгородоктогы билим ижи бийик бааланганын оныҥ кӧп тоолу кайралдары керелейт. Темдектезе, СССР-дыҥ Билимдер академиязыныҥ Тӧргизиниҥ, СССР-дыҥ Билимдер академиязыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ Кӱндӱлӱ грамоталары, СССР-дыҥ Билимдер академиязыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ нерелӱ ветераны, полупроводниковый физиканыҥ институдыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазы. Алтайда иштеерде, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдатты.
Ижинде бийик једимдерге јеткен физик-билимчи А. Палкин Академгородокто иштеп турарда, Алтай Республиканыҥ ӱредӱ, билим аайынча комитединеҥ, оныҥ кийнинде ӱредӱ ле билим аайынча министерстводоҥ кычырту келген. Шылтагы дезе—республикага билим иш јанынаҥ ченемелдӱ кижи керек. Билимчи јӧбин берип, 1996 јылда республикага келген.
Онойып, 1996 јылдаҥ ала 2000 јылга јетире Александр Матынович Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы болуп иштеген. Оныҥ кийнинеҥ, чокымдап айтса, 2000 јылда АР-дыҥ Башкарузында билимниҥ тӧс јерин тӧзӧп, јаан ла тузалу ишти баштаган.
Тӧзӧмӧлдӱ, чокым ууламјылу иш билим ишчилерге јараган, олор јӧмӧгӧн. Нениҥ учун дезе олордыҥ ижине ајару, јилбӱ боло бергенин билимчилер база јарадып темдектеген. Республикада билимниҥ тӧс јериниҥ билим тӧзӧгӧзи салынып, иш башка-башка программаларла ӧткӧн. Мында тӧзӧмӧл ишти тӱгезип, Александр Матынович кӧнӱ, тӧс ижиниҥ экинчи бӧлӱгине кӧчкӧн. Мында аҥылап темдектегедийи—билим ишке јилбӱ экијандай болгоны. Ченемелдӱ, билгири бийик билимчиниҥ, башкараачыныҥ билгир башкартузыла сӱреен солун, тузалу, республиканыҥ социально-экономикалык ла культурно-тӱӱкилик бӧлӱктериниҥ ичкери ӧзӱмин билим ишле јеткилдеер деген јаан программага кӧчкӧн. Билимниҥ јайаан ӧмӧлиги ижин мӧрлӱ улалткан деп айдар керек.
Jе оноҥ республикада билимниҥ тӧс јери јабылып, ӱредӱлик аайынча министрге билим аайынча ордынчы тургузылган. Александр Матыновичтиҥ шӱӱлтезиле болзо, ӱредӱлик министерство школдорло, билим тӧс јер дезе билимчилерле, билим ишле чике колбуда иштеер керек. Темдектезе, мындый айалгада школдыҥ сурактарын билим јуунга чыгарып болбозыҥ, билимниҥ сурактарын ӱредӱликтиҥ јуунында кӧдӱрип болбос. Бойыныҥ ӧйинде билимниҥ тӧс јери, элбек шӱӱжӱге чыгарбай, јастыра јабылганы керегинде А. Палкин де, билимчилер де бойыныҥ шӱӱлтелерин айткан эди.
Александр Палкин 2000 јылдаҥ ала республиканыҥ башкарузында билим-технологиялык тӧс јердиҥ јааны болуп иштеген. Билим-технологиялык политика республиканыҥ ичкери ӧзӱмине тузалу, керектӱ иш деп, ченемелдӱ башкараачы јакшы билген. Билимчилерге окылу јакылта иш берилзе, олор оны ажындыра шиҥдеп кӧрӧр учурлу. Айдарда, билим ишти 2-3 јыл озо ӧткӱрери сӱреен каруулу, керектӱ иш деп, башкараачы кандый да ӧйдӧ чокымдап, аҥылап айдатан. Бир сӧслӧ, билим иш озолодо барып, сурактарга чокым, тӧзӧмӧлдӱ карууларды берер учурлу. Билимчилерле кажы ла ууламјы аайынча иштеер, чокым шиҥжӱлер, чоттомолдор эдер, тузазы, кирелтези јанынаҥ ширтемел-шиҥжӱ, белге-прогноз эдери туура салбас иш деп, Александр Матынович кожо иштеген улузына јаантайын айдып-јартап јӱретен.
Билимчи иштеп келерде, республикада билим иш керегинде јасак болбогон. Шак оноҥ улам билим ишке бюджет ажыра акча-манат алар арга јок болгон. Ченемелдӱ башкараачыга каруулу ишти бӱдӱрерге келишкен. Билимчиниҥ айтканыла, јасак белетееринде иш кӧп ине. Ол јасак башкаруда, Эл Курултайда кӧрӱлген, јарадылган. Тургуза ӧйдӧ ол јасак эскирген. Оны эмдиги ӧйгӧ келиштире јазаары база керектӱ иш.
Билимчиниҥ шӱӱлтезиле, бисте билим кадрларды белетеери јаан ла каруулу сурак. Анчада ла эмдиги ӧйдӧ, технический јанынаҥ бийик ӱредӱлӱ ишчилер сӱреен керектӱ.
Ады-јолы танылу билимчи А. Палкин онойдо ок алтай тилдиҥ программазыныҥ авторы деп бис билерис. Ол программа окылу комиссияда, башкаруда, Эл Курултайда јараду алып, кӧнӱ иштеген. Сегис јылдыҥ туркунына иштеген программаныҥ (2008 јылда токтогон) учуры, тузазы јаан болгон ине. Шак ол јылдарда бу программа јасак ошкош болуп јӧптӧлгӧн јаан учурлу иш болгонын темдектеер керек.
Александр Матыновичтиҥ темдектегениле, ол программа алтай тилдиҥ билим тӧзӧгӧзин кӧдӱретен сӱреен јаан учурлу иш болгон. Тилди ӧскӱретен, шиҥдейтен программа качан да токтобос иш. Алтай Республика болгон адыста, алтай тилдиҥ программазын иштедип, билим-шиҥжӱлӱ иштиҥ учурын, тоомјызын кӧдӱрзе, бисте ичкери ӧзӱм болорында алаҥзу јок.
Бойыныҥ ӧйинде Академгородокто полупроводниковый физиканыҥ институдында иштеген билимчи бистиҥ университетте иштеп тура, студенттердиҥ лабораторияларына керектӱ јепсел-приборлорды јылдыҥ ла алдыртып, болужат. Ол Академгородоктогы таныштарына баштанганда, олор кандый ла ӧйдӧ Александр Матыновичке удура келет, болужат.
Ол билим ижиле, ӱредӱчиниҥ ижиле коштой јондык иштиҥ эрчимдӱ туружаачызы деп, јаан-јаш јакшы билер. Шахматла республикан федерацияныҥ президенти Александр Палкин бу јилбилӱ ойынла нацшколдо ӱренип турала танышкан. Озо баштап уулдардыҥ ойынын лапту кӧрӱп, јаан удабай ойынга кӧнӱ кирген болуптыр. Оныҥ кийнинде Томскто университеттиҥ де чемпионы болгон, оноҥ Академгородокто до јеҥӱлӱ ойноп, бӱгӱнге јетире тыҥытту шахматчылардыҥ бирӱзи деп јолду чотолот. Совет јаҥ јайрадыларда, республикада шахматтыҥ федерациязы јоголгон. Айдарда, А. Палкин АР-дыҥ шахматла федерациязын тӧзӧп, оныҥ уставын бичип, регистрациязын эткен. Грант та бичиген, ойынга керектӱ немелерди јеткилинче садып алгандар.
Шахмат јурт јерлерде элбезин деп, федерация аҥылу маргаандар ӧткӱрет. Олор јаан ајаруны балдарды бу ойынла јилбиркеерине таскадар ишке салат. Темдектезе, јайалталу балдар јылдыҥ ла Сочиде ӧдӱп турган бастырароссиялык маргаандарда, онойдо ок Сибирь федерал округта ӧдӱп турган маргаандарда эрчимдӱ туружат.
А. Палкин кайкамчылу, јилбилӱ, керсӱ ле тӧп, билгири бийик, байлык ченемелдӱ билимчи, ӱредӱчи, јондык ишчи. Jаш ӱйеге јозок алгадый јерлежис. Калыгына, јаш ӱйеге сӱреен тузалу, керектӱ ишти чылаазыны јогынаҥ ак-чек бӱдӱрет. Тоомјылу јерлежисти Алтай Республиканыҥ эҥ бийик кайралыла—«Таҥ Чолмон» орденле кайралдаар деп иженери артат.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина