Алтайдын Чолмоны

Аракы эмезе антифриз артык па?

30.01.2018

Токсикология јанынаҥ эдилип турган мониторингтердеҥ кӧргӧндӧ, Алтай Республикада 2017 јылдыҥ он бир айыныҥ туркунына химический этиологияныҥ коронына 219 кижи алдыртканы јарталат. Алтан тӧрт кижи дезе божогон.

2016 јылда республикада андый 225 учурал болгон. Олордыҥ тоозынаҥ бежен бир кижи ак-јарыктаҥ барган. 2016 јылдыҥ 11 айыныҥ туркунына болгонына кӧрӧ, корондолгон улустыҥ тоозы республикада 1,02 катапка јабызап калган деп айдар керек. Jе андый да болзо, бу шылтактардаҥ улам божоп тургандардыҥ тоозы 1,25 катапка бийиктегени кӧрӱнет.
Чыҥдыйы коомой аракы ичип, оноҥ улам корондолып турган айалгалар бистиҥ тергееге сӱрекей чочыдулу болуп јат. Химический этиологияла колбулу корондолыштарда бу айалга-кӧргӱзӱ бисте канча јылдарга улай баштапкы јерде туруп јат деп, алаҥзыбай айдарга јараар. Аракыныҥ кижиниҥ су-кадыгына салтарын јетирип турган учуралдарда этиловый спиртле корондолгон айалгалар арткандарына кӧрӧ, билдирлӱ танылу. Мында куучын улустыҥ ачу ашты ӧйинеҥ ӧткӱре кӧп ичип турган учуралдары керегинде ӧдӱп јат. Анайып этиловый спиртле корондолгон 34 учурал (58,6%) болгон. Метиловый спиртле корондолгон учуралдар тоозыла экинчи јерде туруп јат. Бу ууламјыда республикада кижиниҥ јӱрӱмине јеткерлӱ 10 учурал (17,2%) болгон. Мыныҥ кийнинде суррогатла, јартына чыкпаган аракыла корондолгон айалгалар турат. Олорло колбулу 7 учурал (12,1%) јарталган.
Бу курч сурак улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларыла јуук тудуш деп айдар керек. Чыҥдыйы коомой аракыла кӧп лӧ саба учуралдарда кайда да иштебей турган улус корондолот. Андый аракыла корондолгон улустыҥ 53 проценти бу бӧлӱк улуска келижет. Корондолгон улусты бӧлӱктей алза, иштӱ-тошту улус — 5%, пенсионерлер — 27, школдыҥ ӱренчиктери — 13, студенттер — 2%. Бистиҥ тергееде аракыла корондолгон учуралдардыҥ 76 проценти эр, 24 проценти ӱй улуска келижет. Улусты јаштары аайынча кӧрзӧ, аракыныҥ коронына алдырткандардыҥ 60 проценти иштеер аргалу улус, пенсионерлер — 28%, балдар 12%.
Улустыҥ кӧп лӧ сабазы метиловый спирттиҥ коронына алдыртат. Ол айалга киреленериниҥ ордына, там ла элбейт ле курчыйт. Анайып, республикада метанолло он кижи корондолгоны темдектелген, олордыҥ тоозынаҥ сегис кижи божогон. Оныла колбулу ӱч учурал Майма аймакта, бир учурал Горно-Алтайскта болгон. Ӧткӧн јылдыҥ јаҥар айында Алтай Республикада метиловый спиртле алты кижи корондолгон, олордоҥ тӧрт кижи божогон.
Jаҥы јылдыҥ алдында Чамал аймакта Бешпелтир јуртта метиловый спиртле тӧрт кижи корондолгон учурал болгон. Бала-барказын чыдадып, јаштарын јажап, јаҥыс катап берилген јӱрӱмге сӱӱнип, элге-јонго тузалу иштер бӱдӱрип јӱретен јииттердиҥ экӱзин эмчилер аргадап болбогон. Олордыҥ аракыга корондолгон јӱректери чыдашпай, токтоп калган.
Аракыдаҥ ырысту болдым деп айткан кижи ак-јарыкта, айла, бар эмеш пе? Та ла та. Jӱрӱмде јаманды ла јакшыны ылгабас кайтканыс? Арајан-коројонныҥ салтарынаҥ азыраган ада-энеге јаан тӱбек, ӧскӱс арткан балдарга чак, тӧрӧӧн-туугандарга шыра. Кайыш курлу кайран калыкка јоктомчылу чыгым. Бешпелтирде алтай уулдарла болгон учурал кажыбысты ла санандырар эмес пе.
Jаҥыс катап берилген јӱрӱмди јакшы ла јӱрерге чырмайар керек. Ӧзӧк-јӱректе ӧҥзӱре, јадын-јӱрӱмде ачу болзо, ачу аш олорды качан да кӧмӧ баспас. Аргадаардыҥ ордына там чагар, там кӱйбӱредер. Бу тӧрт кижиниҥ канында метиловый спирт бар болгоны јарталган. Олор аракыныҥ ордына антифриз ичкендер. Антифризте дезе кижиниҥ јӱрӱмине јеткерлӱ метанол бар. Айтпаза да јарт ине. Айса алтай уулдарга антифриз аракыдаҥ артык болуп турган ба? Андый ок учурал Шабалин аймакта Барагаш јуртта база болгон. Мында эки кижи метиловый спиртле корондолып божогон. Олор шил јунатан технический кошмокту суу ичкендер.
Улус ачу ашла корондолгон эҥ кӧп учуралдар Горно-Алтайскта, Чамал, Шабалин ле Майма аймактарда туштап јат. Бу јерлердиҥ башкараачы ишчилерине сананып кӧрӧр керек. Jе бу керекте эки-јаҥыс кижиниҥ чыдалы јетпес. Биригип, ӧмӧлӧжип тартышпаза кайтпазын. Чыҥдыйы коомой аракыла колбулу сурактарды Роспотребшиҥжӱниҥ Алтай Республикадагы башкартузы аргазы јеткенче ајарузында тудат. Оныҥ салтарын јоголторго нени эдер керек?
Баштапкызында, јурттарда сход-јуундар ӧткӱрип, албаты-јонго аракыныҥ каршузыла колбулу айалгаларды ла оныҥ салтарын элбеде јартаар керек. Экинчизинде, аракыныҥ ордына кижиниҥ су-кадыгына јеткерлӱ, шил јунатан метиловый спирттӱ кошмокторды садып турган јажытту јерлерди илелеп, олорды јоголторы јанынаҥ иштеер керек. Ӱчинчизинде, ӧзӱп јаткан јиит ӱйеге технический спиртле колыштырган байа «эки учурлу» дейтен аракылардыҥ салтары керегинде канча ла кире кӧптӧдӧ куучындаар керек. Jартамалду ишти ӧйинде ӧткӱрбезе, кийнинде орой до болуп калардаҥ айабас. Оны ундыбаза јакшы болор эди.
Коронду аракыла тартыжарыныҥ эп-аргаларыныҥ тӧртинчи ле бежинчи тизимдери база ла јартамалду иштерле колбулу. Су-кадык јӱрӱм јӱрериниҥ ээжилерин јаҥжыктырары база јаан учурлу болуп јат. Jартамалду иш јогынаҥ мында база болбос. Антифризти аракы деп ичип турган улус кӧзинеҥ чучурап, учында сокор до болуп калардаҥ айабас. Ич-карынла не болуп турганын айтпаза да јарт. Ол кӱйӱп јат. Антифризте кижиниҥ јӱрӱмине јеткерлӱ метиловый спирт бар деп, база катап айтпаганча болбос.
Алтайлар байчыл улус. Бу шылтактаҥ улам улустыҥ ады-јолдорын кӧндӱре адаарга келишпей јат. Jеезе-јуртыбысты ла текши тообысты, арткан талаларга кӧрӧ, байа «тил билишпес јонду, мал танышпас ӱӱрлӱ» јетирезине элбек эл-тергее деп айдып база болбозыҥ. Кажызын ла алзаҥ, кӧрӱш-таныш, најы-нӧкӧр, тӧрӧӧн-тууган. Мындый айалгаларда Алтай-Кудайыска бажырып, калак ла калак, кинчек-тӱбекти бистеҥ тууралат, кедеери эт деп, ого ло баштанары, ого ло иженери артып јат.
Jе аракыны болдыртпазы учун тартыжуда јӱрӱм тегин улустаҥ бийик кӱӱн-тап, баштаҥкай ла эрчим некейт. Бу ээжи-некелтелерди бӱдӱрбезеес, «јажыл јылан» деген ачап-сыйап бисти јеҥип, бажыска чыгар. Онызын чек болдыртпас керек. Чочыдулу айалгаларда МВД-да иштеп турган бӱдӱмјиниҥ телефонына (388-22) 20-0-20) баштанарга јараар. Ол эмезе Роспотребшиҥжӱниҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ «кызу колбузында» тургузылган 6-43-84 номерлӱ телефонго чыгып, тӱрген-тӱкей јетирӱ эдер керек. Ол тушта, айса болзо, кемниҥ де јӱрӱми аргадалар.

П. КАБАР

Чӧӧчӧйдиҥ тамчызы база јеткерлӱ
Кӧп улус аракы олордыҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрип, сӱӱнчи сыйлап јат деп, јастыра сананат. «Алдырбас, бир ле эмеш ууртап ий» — дегени база кӧк-тӧгӱн куучын. Чӧӧчӧйдиҥ тӱбиндеги тамчы база јеткерлӱ. Кижи оноҥ корондолордоҥ айабас. Эҥ ле јаан каршуны чыҥдыйы коомой аракы јетирип јат деп, база катап айдар керек. Улустыҥ бежен процентти јаман аракыга кӱйӱп, божойт.
Спиртле колыштырган суузындарды ичип, оноҥ улам корондолып тургандарга ӧйинде болуш јетирилбезе, андый улустыҥ јӱрӱмин аргадап алатаны алаҥзылу. Ол керегинде эмчилер ле билимчилер туку озодоҥ бери айдып келген.

Аракыла корондолгоныныҥ темдектери:
Кижи бойыныҥ аргаларын аайлабай, баш билинет (бойын эзирик деп бодобой, аракыны ичерин токтотпой јат);
Чике базыдын јылыйтып, таралјыйт. Айландыра не болуп турганын оҥдобойт;
Тал-табыжы јаанайт. Айткан куучын-эрмеги јарт эмес;
Эрӱӱл тушта болдыртпай турган јарабас кылыктар чыга конот;
Канныҥ тебӱзи јабызайт. Ол бир минут ӧйгӧ алтан катаптаҥ ас согулат;
Кижиниҥ јӱзи кызарат. Терлеп баштайт;
Кӱӱни булгалып, кузат.

Аракыны токтотпой улалтса, кижи там ары корондолот. Мындый учуралдарда кижи сагыжын ычкынат. Эди-каныныҥ температуразы јабызап, кӧстиҥ каразы кичинектеп јат. Мындый айалгаларда кижи болгобос јанынаҥ чӱштеп те ийер аргалу. Куску база токтобос. Jӱрек-тамырдыҥ ижи кубулар, тынар органдар бӧктӧлӧр. Канныҥ тебӱзи јабызап, учында чек билдирбей де барардаҥ айабас. Кижи табышту тынып баштаар. Чилекейле тӱкӱрер, ол кезикте кӧбӱктелип турар.

Корондолгон кижиге болуш јетирер аргалар:
Аракыла корондолгон темдектер сезилзе, кижиниҥ ичи-кардын тӱрген-тӱкей арутап јунар керек;
Мындый айалгада корондолгон кижини канча ла кире кӧп кустуртар керек;
Кижиниҥ санаазы ордында болзо, ого кайнаткан јылу суу берзе, артык болор;
Jылу сууны ичкен кийнинде, ол ло тарый кустуртар керек;
Лимонду тату чай берзе, база јакшы. Ол эмезе кофе ле сӱт ичиртер керек. Олорды ичкен кийнинде, кыйалтазы јогынаҥ активированный уголь берер;
Адакы учында јылу кеп-кийим кийдирип, јурканла јабып, колдорына ла буттарына јылу грелка салып, эди-канын изидер керек;
Кижи сагыжын ычкынып, оҥдонбой турза, эмчилердиҥ тӱрген болуш јетирер службазына телефон согуп, олорды алдыртар керек.

Аракыла корондолорынаҥ канайып чеберленер:
Ажанбай аракы ичпес керек;
Кӱндӱ-кӱрее башталардаҥ озо сливочный сарјулу ол эмезе јуулу бутерброд јип алза, артык болбос;
Башка-башка аракыларды бой-бойыла колыштырбас керек;
Аракыны газту суузындарла колыбаза, база јакшы болор;
Кӧзнӧктӧрди ачып, кыпты ару кейле соктырар керек. Улус кӧп јуулышкан јерде кӧзнӧктӧрди улай ла ачар керек;
Кӱндӱ-кӱрее ӧдӱп турган јерде таҥкылаарга јарабас;
Эзирбеске, аҥылу препараттарды тузаланар керек.

Тыҥ корондолгон кижини эмчиликтиҥ токсикология аайынча бӧлӱгине тӱрген-тӱкей јетирер керек. Анда оныҥ су-кадыгын токсиколог, реаниматолог ло невролог шиҥдеп кӧрӧр. Баштапкы, экинчи, ӱчинчи учуралдардыҥ кийнинде, наркологтыҥ јӧп-сӱмелери кыйалтазы јогынаҥ керектӱ болуп јат. Наркологтыҥ јӧп-сӱмелери анчада ла он тӧрт јаштаҥ тӧмӧн балдарга јаан болушту болор.

Интернеттеҥ кӧчӱрилген