Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Албатыныҥ тазылдарыла бек колбулу

06.02.2018

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ 2017 јылдагы билим-шиҥжӱлик ижи

Ӧткӧн 2017 јылда институтта тӧрт билим-шиҥжӱлик ӧмӧлик (группа) «Алтай Республикада јербойыныҥ аҥылузы тӧзӧлгӧни (XX чактыҥ учы — XXI чактыҥ бажы) («Конструирование региональной идентичности в Республике Алтай (конец XX — начало XXI)», «Туулу Алтайдагы политикалык репрессиялар (1922-1954 јј.) («Политические репрессии в Горном Алтае (1922-1954 гг.)», «Алтай-орус сӧзлик», «Алтайлардыҥ јаҥжыккан культуразыныҥ материальный эмес аспекттери» деп ӱлекер-проекттер аайынча иштеген. Онойдо ок «Алтай — Алтын кырлар» деп ӱлекерди бӱдӱрген Алтай Республикада јадып турган калыктардыҥ материально-культуралык энчизин шиҥдеер билим-шиҥжӱлик лаборатория, билим кӧмзӧ лӧ библиотека иштеген.
2017 јылда институтта 30 билим ишчи, олордыҥ тоозында билимдердиҥ эки докторы, билимдердиҥ 18 кандидады, ӱч аспирант ла бир магистрант иштеген.

2017 јылда институтта республиканыҥ ла ороонныҥ тӱӱкизинде болгон толо јылдыктарла, учурлу керектерле колбулу башка-башка керек-јарактар ӧткӧн. Анайып, былтыр ӧскӧ ороондордыҥ билимчилери турушкан текшироссиялык «Евразияныҥ калыктары: Тӱӱки. Культура. Тилдер» билим-практикалык конференция, билим-шиҥжӱлик институттыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 65 јылдыгы, М. В. Чевалковтыҥ чыкканынаҥ ала 200 јылдыгы ӧткӱрилген. Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ аҥылу јакаанына тайанып, «Россияныҥ национальный тергеези революцияныҥ кубулталарыныҥ ла сталинизмниҥ политикалык системазыныҥ тӧзӧлгӧниниҥ ӧйинде. 1917-1939 јј. (Ойротияда-Туулу Алтайда)» деп билим-практикалык конференция база ӧткӱрилген ле «Туулу Алтайда политикалык репрессиялар (1922-1954 јј.). Кӧмзӧлик документтердиҥ ле материалдардыҥ јуунтызы» кепке базылган.

Ӧткӧн јылда кепке ӱч монография ла беш јуунты базылган. Ого ӱзеери ишчилер 107 билим статья чыгарган, олордыҥ 54 статьязы билимметрикалык РИНЦ базазында јарлалган.
Билимчи-тӱӱкичилердиҥ ӱч јылдыҥ туркунына бӱдӱрген ижиниҥ турултазы болуп, «Туулу Алтайда политикалык репрессиялар (1922-1954 јј.)» деген бирлик монография кепке базылган. Бу учурлу иштиҥ редколлегиязы — каруулу редактор, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Н. В. Екеев, тӱӱки билимдердиҥ кандидады М. С. Каташев, политикалык билимдердиҥ кандидады Г. Б. Эшматова. Ороонныҥ келер ӧйдӧ ӧзӱми ӧткӧн тӱӱкилик јолдоҥ, анчада ла карыкчалду ӧйлӧрдӧҥ камаандузы тургуза ӧйдӧ јарт кӧрӱнет. Не дезе, орооныстыҥ башка-башка тергеелерине јеткен политикалык репрессиялар тӱӱкибистиҥ эҥ карыкчалду бӱктериниҥ бирӱзи болуп јат. Эл-јон ол кату ӧйлӧр кайра бурылбазын деп, оны эске алып, ундыбай јӱрер учурлу.

Эмди де, качан правовой государство тӧзӧлӧри улалып јадарда, сталинизмниҥ режими туштагы политикалык репрессиялардыҥ кемин, бӱдӱмдерин, шылтактарын оҥдооры ла јартаары учурлу болуп јат. Тургуза ӧйдӧ Алтай Республикада тӧрӧӧн-туугандары репрессия-айдуга учураган билелер ас эмес, оныҥ учун шак бу монография текшијондык учурлу.
Былтыр онойдо ок «Эмдиги алтай тилдиҥ грамматиказы. Морфология» («Грамматика современного алтайского языка. Морфология») деген бирлик јаан учурлу иш кепке базылган. Оныҥ редколлегиязына каруулу редактор, филология билимдердиҥ докторы И. А. Невская, филология билимдердиҥ кандидаттары Н. Д. Алмадакова, А. Н. Майзина, А. А. Озонова ла А. Э. Чумакаев киргендер.

Билимде бийик баалалган ла тӱрк тилдер аайынча бичиктерди белетееринде тем болгон баштапкы «Алтай тилдиҥ грамматиказы», орооныстыҥ тоомјылу лингвисти, тюркологы, тӱштӱк-сибир тӱрк калыктардыҥ јаҥжыккан культуразыныҥ шиҥжӱчизи Н. П. Дыренкованыҥ «Ойрот тилдиҥ грамматиказы» чыкканынаҥ бери алтай тил билимге (языкознаниеде), текши тюркология билимде ле ок чылап, јаҥы шиҥжӱлер, концепциялар кожулды, тил билим аайынча башка-башка тӱп-шӱӱлтелер айдылды, лингвистикалык терминология јаҥы терминдерле толды. Оныла колбой алтай тилдиҥ јаҥы академический грамматиказын бичиирин ӧй некеди.

Алтай тилдиҥ морфологиязыла колбулу шиҥдемел иштер бу кире ӧйгӧ јетире билим статьялар ла башка-башка сурактар аайынча таҥынаҥ монографиялар кептӱ болгон. Мынаҥ озо эмдиги алтай литературалык тилдиҥ морфологиялык аайы керегинде бирлик ле толо иш болбогон. Оны Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институды бойыныҥ ајарузына ӧйинде алып, бу аайынча тӧзӧмӧлдӱ ле ичкери ишти бӱдӱрип салды. Мынайып, билимчилер алтай тил билимде сӱрекей учурлу лингвистикалык шиҥжӱлер ӧткӱрер ле билим иштер кепке базар јаҥжыгуны улалтып јат.

Билимчи Э. Г. Торушевтиҥ «Традиционное земледелие алтайцев (XIX-первая треть XX в.)» деп монографиязы 2017 јылда кепке базылган учурлу иштердиҥ тоозына база кирип јат. Бу иште XIX ла XX чактыҥ баштапкы ӱлӱзинде Туулу Алтайда јаткан ӧс калыктыҥ јер сӱрери ле аш салары шиҥделген. Ајару алтайлардыҥ јер сӱреринде јаҥжыгуларына, иште тудунган-кабынган эдимдерине ле алтай калыктыҥ мыныла колбой чӱм-јаҥдарына эдилген.

Институттыҥ ишчилери ӧткӧн јылда РГНФ-тиҥ (Россиялык государстволык билим фонд) ӱч ӱлекер-проекттеринде эрчимдӱ турушкан. Олор: №15-04-00259 «Алтай тилде бӧлӱгештер (частицы)» (башкараачызы А. Э. Чумакаев); №16-14-04010/16 «Алтай тилде адалгандардыҥ бӱдери» («Именное словообразование в алтайском языке») (башкараачызы А. Н. Майзина); №17-14-04601 е (р) «Алтайлардыҥ фольклорыныҥ бӱгӱнги аайын темдектеери ле шиҥдеери» (башкараачызы А. А. Конунов).

Ого ӱзеери «Экономикада аргаларды ла аргачылыкты ӧскӱрери» деп государстволык программаныҥ «Ас тоолу тургун калыктардыҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱми» деп подпрограммазына тайанып, институт Т. М. Тощакованыҥ чыкканынаҥ ала 115 јылдыгына учурлай «Алтай тил билим: литературалык тилдиҥ ӧзӱминиҥ, бӱгӱнги орфографияны јарандырарыныҥ курч сурактары» деген текшироссиялык билим-практикалык конференция ӧткӱрип, ол аайынча јуунты чыгарды.

Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ №430-р таҥмалу «2017-2020 јылдарда алтай тил государстволык тил болуп ӧзӧрине эптӱ айалгалар тӧзӧӧри аайынча керек-јарактардыҥ планын јӧптӧӧри» деген јакааны аайынча «Н. К. Ялатовтыҥ фольклор чӱмдемелдери» деп иш кепке базылган. Оныҥ јунадаачызы ла кӧчӱреечизи, шиҥжӱ статьяныҥ, кире сӧстиҥ ле билим аппараттыҥ авторы — М. А. Демчинова. Бу јуунтыга јарлу алтай кайчы ла чӧрчӧкчи Н. К. Ялатовтыҥ (1927-2002) фольклор чӱмдемелдери ле олордыҥ орус тилге кӧчӱриштери кирген.

Анайып, алтай тил билбес, је тилле, культурала јилбиркеп турган улуска алтай фольклорло кӧчӱриштер ажыра таныжар арга тӧзӧлгӧн. База бир јаан иш – «Демчинова М. А. Эмдиги алтай фольклористиканыҥ курч сурактары. Билим иштердиҥ јуунтызы». Редколлегиязы — Н. В. Екеев, Н. О. Тадышева, А. А. Конунов. Бу јуунтыга филология билимдердиҥ кандидады, билим-шиҥжӱлик институттыҥ баш билим ишчизи М. А. Демчинованыҥ 1993 јылдаҥ ала 2017 јылдыҥ бажына јетире башка-башка билим, билим-популярный чыгармаларда, «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газетте ле мынаҥ озо кайда да кепке базылбаган билим ле публицистикалык статьялары кирген.

М. А. Демчинова јаан ајаруны алтай тилди ӱредерине, шиҥдеерине ле оны корулап аларына, тӧрӧл тилди биледе, балдардыҥ садтарында, баштамы ла текши школдордо, ВУЗ-та ӱредерине, алтай тил аайынча тергееде јадып турган албатылар чыҥдый билгирлер аларына, јашӧскӱримниҥ кӧгӱс-байлыгын элбедерине ле оноҥ до башка учурлу сурактарга эткен.
Jыл туркунына билим-шиҥжӱлик институттыҥ ишчилери 25 билим, ол тоодо 10 телекейлик, 6 текшироссиялык ла 9 тергеелик конференцияларда туружып, 75 доклад кычырган.

Институттыҥ ишчилери ӱредӱликте этнокультуралык компонент аайынча билим-методикалык иште турушкан: алтай тил ле литература аайынча ӱредӱлик пособиелердиҥ ле ӱренер бичиктердиҥ экспертизазын ла ӱренчиктер ортодо алтай тил аайынча орфографиялык диктант ӧткӱрген. «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи–2017» (тулаан айдыҥ 13-17 кӱндери) республикан конкурста, Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик тӧзӧлмӧлӧриниҥ педагогторы ортодо краевед кычырыштарда (кочкор айдыҥ 17 кӱни), шиҥжӱ иштердиҥ «Мениҥ Тӧрӧлим — Алтай» деп заочный конкурсында (чаган айдыҥ 20 кӱни), Jайаандык ачылталардыҥ ла баштаҥкайлардыҥ текшироссиялык «Леонардо» деп фестивалинде (чаган айдыҥ 30 кӱни), Jашӧскӱрим ортодо В. И. Вернадскийдиҥ адыла адалган тергеелик VI фестивальда (кочкор айдыҥ 16 кӱни), «Мениҥ Тӧрӧлим — Алтай» деп краевед кычырыштарда (ӱлӱрген айдыҥ 13 кӱни) жюриниҥ ижинде турушкан. 10-11 класстардыҥ ӱренчиктерине ууламјыланган алтай тилдиҥ бодоштыра программазына, тӧрт ӱредӱлик пособиеге, этнокультуралык таскамал аайынча мультимедийный презентацияларыныҥ бир комплектине рецензиялар бичиген.

Институттыҥ ишчилери государстволык ла муниципал јаҥныҥ органдарын ла тергеениҥ эл-јонын билим-јетирӱлик јеткилдештерле јеткилдеер иште база јаантайын туружып јат. Анайып, олор башка-башка советтерде, камыстарда, ишмекчи группалардыҥ ижинде турушкан. Темдектезе, билимчилер Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ билим-методикалык совединиҥ, Алтай Республиканыҥ Башчызы, Башкарузыныҥ Председатели башкарып турган Алтай тилдиҥ совединиҥ, Алтай Республиканыҥ прокуратуразында билим-консультационный советте, Алтай Республиканыҥ культура аайынча министерствозында бичик чыгарары јанынаҥ экспертный советте, РФ-тиҥ юстициязыныҥ министерствозыныҥ Алтай Республикадагы башкартузында экспертный совединде ле оноҥ до ӧскӧ јерлерде алтай тилдиҥ сурактары аайынча консультациялар берет, билим ле элјондык кӧп тоолу иштерде туружат.

Н. ЕКЕЕВ,
тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады,
Алтаистиканыҥ
С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ
директоры

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина