Алтайдын Чолмоны

Озогызын ойгорткон, эртегизин элтерткен

06.02.2018

Россия Федерацияныҥ јурт ээлеминиҥ нерелӱ ишчизи Бинолдо Уятович Каруловтыҥ «Эре-Чуйдыҥ јурт ээлеминиҥ ӧзӱми ле оныҥ албатызы» деп бичигиниҥ таныштырузы Кош-Агаш аймакта ӧткӧн.

Бу јаан јашту ӧрӧкӧн ӧктӧм јиит ӧйинде башкараачы иштерде иштеп, Эре-Чуйыныҥ јурт ээлемине јаан камаанын јетирип, оноҥ амыралтага барып, тегин амырап отурбаганы иле кӧрӱнип јат. Нениҥ учун дезе оныҥ белетеп чыгарган бичиктери кӧп. Темдектезе, Бинолдо Уятович ӧскӧн-чыккан тӧрӧл Мукур-Таркаты колхозына учурлаган «Мукур-Таркаты кару албатым ла кабай болгон јерим» ле Ортолык јуртка учурлалган «Эре-Чуйдыҥ байлыгы ла оморкодузы» деген бичиктери ак-јарыкка чыкты. Бойыныҥ ӧйинде бу кижи Ортолыктыҥ колхозын башкарган болгон. Ол бойыныҥ кыпчак угын келетен ӱйе, бала-барка билип јӱрзин деген амадула «Чактарга улалган угым» деп бичигин база чыгарып салды.

Кажы ла чыккан бичикти, эл-јонныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезиле болзо, кычырарга сӱреен јилбилӱ. Мукур-Таркаты, Ортолык јурттарда јаткан ла колхозтор тӧзӧлӧрине теҥ-тай турушкан улустыҥ ады-јолдорын эзедип, улусла болгон учуралдар бичилген бичимелдерди кычырып, болчок бӧрӱктӱ ле јаргак тере тонду озогы улустыҥ јуруктарын кӧргӧн кижи бу ӧрӧкӧнниҥ јаан иш бӱдӱргенин ле келетен ӱйеге сӱреен тереҥ ис артырганын баалаар болор.

Автордыҥ тӧртинчи бичиги Эре-Чуйдыҥ јурт ээлемине учурлалган. Бу аймактыҥ 1929-1990 јылдарда јуртээлемдик јадын-јӱрӱмин автор текшилей кӧргӱзерге чырмайган.
Озогы куучындарды, анчада ла бойыҥныҥ ӧскӧн-чыккан јериҥ, улузыҥ керегинде угарга, кычырарга јилбилӱ, солун. Темдектезе, автор бичиктиҥ «Ар-бӱткен ле албатызы» деген бажалыгында оогош тужындагы ӧйлӧрин эске алынып, мынайда бичип јат: «Мен бала тужымда Кӧк-Ӧзӧк, Себистей деген јерлерде, Таркатыныҥ чӧлдӧринде эликке тӱҥей јеерен деп аҥ болгон. 1940-1948 јылдарда јай-кӱс ӧйлӧрдӧ ээн чӧлдӧ отойло, Кӧк-Ӧзӧктиҥ суузынаҥ 30-40 кирези јеерен суу ичер. 1940-чи јылдардыҥ учында колхозтордо автомашина, мотоцикл болоры башталган. Чӧлдӧги јеерендерди адып, тоскурып турарда, олор Эре-Чуйда јоголып калган».

Эмдиги ӧйдӧ кеен чӧлдӧрлӱ Чуйысты кӧрӱп, мыны кычырарга кандый солун. Оноҥ ары кӧрзӧ, Эре-Чуйдыҥ ичинде кандый аҥ-куш, эм ӧлӧҥдӧр, суулар барын, бу суулар кайдаҥ агып, кайда кожылып, кандый атла адалганын чокым бичип јат. Сарлык, јылкы, тӧӧ малдыҥ кылык-јаҥын јартап салган. Jаҥы јӱрӱм башталып, колхозтор канайып тӧзӧлгӧнин, јӱрӱм јаранганын кӧргӱзет, озочыл ишчилердиҥ ады-јолдорын адайт, мал-аштыҥ тоозы јылдар сайын канайып ӧскӧнин база кӧргӱзет. 1936-1937 јылдарда эр киндиктӱлерди репрессияга айдаганыла таныжар арга база бар. 1941-1945 јылдарда јурт ээлемниҥ айалгазын, калыктыҥ јадын-јӱрӱмин, јууныҥ кийнинде јурт ээлемниҥ 1946-1953 јылдарга јетире ӧзӱмин кӧргӱзип салган.

Бажалыктарды алза: 1935-1955 јылдарда колхозтордыҥ башкараачылары, Кош-Агаш аймакты башкарган улус. Анайда ок Кош-Агаш аймакта ижин баштаган ла аймакка јаан болужын јетирген республикан кеминдеги башкараачылар. Башка-башка бӧлӱктердиҥ эрчимдӱ иштеген ишчилери. Колхозтор керегинде бажалыкта кажы ла колхозты база таҥынаҥ бажалыктап бичиген. Улустыҥ ады-јолын, кайда, кандый иш бӱдӱргенин чокым-јарт бичип, јуруктарын салган.

Jе бичикте ады-јолы адалбай да калган улус болордоҥ маат јок. Бичик чыгарары тегиндӱ иш эмес, тӱӱкилик учурлу бичикти белетеери оноҥ кӱч керек. Автордыҥ темдектегениле: «Мен орой баштап алдым. Jаш јаанаган, андый материалдарды кастыртып, бедиреп аларга, бош ӧй, су-кадык керек. Келер ӧйдиҥ јашӧскӱрими, ойгор уулдар ла кыстар, кажы ла јурттыҥ тӱӱкизин бичип салар деп иженер керек». Айдарда, чындап та, чырмайып, кажы ла јурт бойыныҥ тӱӱкизин ас та тоолу бичикле чыгарып салза, ол сӱреен јаан кереес болотоны чын.

Автор Кабай-Таш керегинде бала тужында јаандардаҥ укканын бичип јат. «Озо-озо чакта айылдыҥ ээзи эр кижи айлынаҥ чыгып келзе, ӧштӱлер Таркатыныҥ суузын кечип, келип јаткан эмтир. Эр кижи коркып, канайдарын, нени эдерин билбей турды. Качып ары болорго, јаҥы чыккан јаш бала бар. Ыраак барып болбозыҥ, јарт. ²штӱниҥ колына киргенче, бастыразын таш эдип кубултып ийерим деген сагыжыла, ончозын јеринеҥ кыймыктабас таш эдип салганы ол. Ол таштар, айылдыҥ орды чылап, теп-тегерик јадып јат, таштардыҥ ортозында телеҥит кабайга тӱп-тӱҥей таш бар. Анча-мынча јаан таштар—ол улустыҥ аттары болор. Бу ээлӱ, байлу таштар. Баланыҥ тӧрдиҥ бажында турган кабайы деген ташка чыгарга, ойноорго јарабас деп, бисти, балдарды, улай ла јакып тургандар»
Озодо ончо ло неме јарабас болгон, ол нениҥ учун ондыйын јаандар јартап та бербес. Мен Кабай-Таш јанынаҥ эмдиги ӧйдӧги уккан-кӧргӧнимди бичип ийейин деп турум. Кабай-Ташка барып, алканып суранган кижи «балалу болор» деген јартамал текши калыкка јайылганын билерис. Ары-бери јӱрген туристтер, айылчылар бу таш кабайдыҥ ӱстине јӱзӱн-јӱкпӱр ойынчыктар, наадайлар, јинјилер, акча салгылап, билип-билбей, андый ла јаҥду деп бодойт. Ол кабай таштыҥ ӱстин кӧрзӧ, сӱрее-чӧп чогылган јер деп кӧрӱнер. Бис Д. Ю. Параевала экӱ иштеген ижис аайынча Айылдаш эјебисти айбылап, бу таш кабайды арчыыр ишти кӱӱк айда ӧткӱргенис. Калыктыҥ суранып, јайнап салган эдимдерин канай бойыҥ билинип арутаар, оныҥ учун билер, угар эјебисти ээчидип алдыс.

Анча-мынча ӧй ӧткӧн соҥында, эјебис «је, эмди арутагар» деп јакарарда, арутап салдыс. Оноҥ Айылдаш эјебиске келген јетирӱлерди, сезимдерди јарлап салайын. «Бу Кабай-Таштыҥ ээзи ӱй кижи, сыным јеҥилди деп сӱӱнип туру. Озогы кеп-кийимдӱ, башпак ӧдӱктӱ, кийиминиҥ ӧҥин де, чачын тулуҥдап ӧрӱп алган, јыламаш-јинјилӱ» — деп, јартап турды. Бу эбиреде таштар байлу, учурлу эмтир. Кажы ла ташта аҥылу јымыру (энергия) бар. Ийде-кӱч берер, бут, бел оорунаҥ јаткадый таштар, ончо кижиликтиҥ, мал-аштыҥ, јӧӧжӧниҥ, бала-барканыҥ сузыныҥ, јеткил-једимдӱ јадын-јӱрӱмниҥ учурлу таштары барын куучындаган эди. Озогы соојындарды алза, чындап та ээлӱ јер болгодый.

Jе эки тилдӱ, кӧрӧр-угар улус башка-башка болуп јат. Бу бичиген куучынга бӱтпези де, бӱдери де болор. Андый да болзо, мен бу «Алтайдыҥ Чолмоны» ажыра айдып салайын. Алтайыстыҥ байлыгы ончо калыкка энчилелген, калыктыҥ эдиненетен-тузаланатан јӧӧжӧзи. Айдарда, бу Кабай-Ташка келген улус ойынчыктар, наадайлар салып суранбас, учурында ол кижиниҥ су-кадыгына коомой каршузы једер. Сӱдинеҥ ӱрӱстеп, топчы-јинјини таш кабайдыҥ тӧзине, јерге салзын, таш кабайга отурып суранарга јараар деп јартаганы аайынча, кабайдыҥ ӱсти ару јатсын деген оҥдомолды улус билгилеп јӱрзин. Оноҥ ӧскӧ, улустыҥ салган эдимдери чогыла-чогыла келзе, ол таш кабай ончо бӱркелип, кӧрӱнбей калардаҥ маат јок. Бис, тургун калык, энчилелген јӧӧжӧбисти бойыс ла кичеебезеес, ол кемге де кереги јок.

Бу бичиктеҥ кӧп тузалу јетирӱлер алар арга бар. Jуҥмалуныҥ аржаныныҥ ады-јолын јастыра јартаар да улус бар болтыр. Бу бичикте чокым, јарт эске алыныштар бичилген. Бирӱзиле таныштырып ийейин: «Озо чактарда бир аҥды аҥчы балулай аткан. Аҥ колынаҥ аксап, качып јӱре берген. Ол аҥчы база бир кӱн аҥдап келзе, суунаҥ аҥ чыгара маҥтай берген. Оны аҥчы сӱреен кайкап кӧргӧн. Аҥды кӧрзӧ, ол ло балулай аткан аҥга тӱҥей. Аҥчы сууга базып келеле, колын сугуп кӧрзӧ, тегин сууга кӧрӧ, аҥ јаткан суу јылу. Ол аҥ јаткан сууныҥ ӱсти кӧбӱктелип кайнап јаткан. Тегин кӧбӱк эмес. Суу алдынаҥ ӧрӧ табыштанып, кӱркӱреп јадар. Оны кӧргӧн аҥчы укканын-кӧргӧнин айылына келип куучындаган. Оноҥ ары јаан јаштулар, неме билеечилер эм-том болотон аржан-кутук суу табылган деп јарлаган.

Аржан-кутук суулу јердиҥ ады нениҥ учун «Jуҥмалу» деп адалган? Бу јердиҥ тайгаларында сӱреен кӧп јуҥма-текелердиҥ турлузы болгон. Оныҥ да учун јебрен чактардаҥ бери јердиҥ адап јӱрген ады Jуҥмалу.
1956 јылда јайгыда эјем Jалкын Уятовнала экӱ, таҥ атту, Jуҥмалуныҥ аржанына келип, бир кӱн конуп, таштыҥ тӧзине јадып, амырап уйуктаганыс. Эртен тура кӱн јаҥы ла чыгып келерде, тууныҥ бажынаҥ тӱжӱп јаткан јуҥмалардыҥ кӧбизин кижи кайкаар. Jуҥмалар ӧзӧккӧ тӱжӱп, сууныҥ јанында кара тобракту јерге келип, тобрактыҥ кујурын јалап турганын кӧрӱп, олорды тоологом. Олордыҥ тоозын 328 деп тоологон эдим. 1965-1975 јылдарда аржанныҥ 400 метр јанында «разведка» тӧзӧлип, каскан таштарды јунар завод ачылган. Станция тӱни-тӱжи иштеп, јаан табыш чыгарган. Ол ӧйдӧ кӧп аҥчылар, тонокчылар јуҥманы адып, кырып ийген. Эмдиги ӧйдӧ анда јуҥма јуук јанында јок болуп калган».

Тургуза ӧйдӧ Мукур-Таркатыныҥ јииттери аржанды кичееп, кӧрӱп турганына автор јаан быйанын јетирет. Jе тууразынаҥ келип турган туристтерге аржанныҥ ады нениҥ учун «Jуҥмалу» деп адалып турганын «јун балууҥды» деп јартап турганын угуп, јаратпай, чын аайын јартап, јиит кижини бӱдӱмјилеп албаган эдим. Аржанныҥ озодоҥ улалып келген адын автор бу бичигинде, озогызын ойгорткон эске алыныжыла јартап бергени сӱреен јакшы. Кажы ла кижи бойыныҥ оҥдомолыла јартабай, эҥ ле озо бичиктерде канай бичилип турганын кычырып јартаза, јакшы эди.
Бинолдо Уятовичке тӧрӧл Мукур-Таркаты јуртымныҥ тӱӱкизинде эли-јонын озогы ӧйдӧҥ бери бичип, таныштырып, бичикке салып, чыгарып салганына јаан быйанымды айдып турум.

Бу тӱӱкини јаан акабыстаҥ ӧскӧ кем бичиир эди деген сурак кӱйбӱреп келет. Чындап та, ол ӧйлӧрди эзелтетен јаан јашту ӧрӧкӧндӧрдӧҥ бичик чыгарып бичингедий улус јогы чын. Мындый айалга јаҥыс Мукур-Таркаты јуртта эмес, је Ортолык та јуртта озогызын ойгортотон улус ас ла болбой. Балкажыла байыткан, тобрагыла тойдырган байлу Эре-Чуйыста јаткан, јурт ээлеминде иштеген казах, алтай калыкты билеринче ончозын бичип, бичик чыгарып салганына јабыс бажырып, ончо калыктыҥ адынаҥ тӧрӧл газедис ажыра јаан быйанды айдып салайын.
«Кижиниҥ эткен јакшызы ак-айас теҥериде јеезеге—капка сугулар» деп, айлаткышта бичилет. Айдарда, ончо јакшы эткен керегеер учун Алтай-Кудайыс курчап турзын. Су-кадыгар бектеҥ бек болуп, эш-баранаарла от-очогордо јакшы отурыгар. Баркалардыҥ балдарын кӧрӱп, сӱӱнип, оморкоп, ак-јарыкта эзен-амыр јӱрӱгер.

Л. ТАЛКЫБАЕВА,
Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ
нерелӱ ишчизи, иштиҥ ветераны