Алтайдын Чолмоны

Плакастыҥ кычырыштары: јеҥӱчилдер јарталган

09.02.2018

Jайаан ачылталардыҥ ла баштанулардыҥ «Леонардо» деген текшироссиялык фестивалиниҥ талалык бӧлӱги — Плакастыҥ кычырыштары кочкор айдыҥ экинчи кӱнинде Горно-Алтайскта В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда ӧткӧн. Тергеебистиҥ бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧринеҥ келген 150 кире јиит шиҥжӱчилер билим-шиҥжӱ иштерин шӱӱжӱге чыгарган.

Бу Кычырыштар республиканыҥ эҥ артык ӱредӱлӱ заведениелериниҥ бирӱзинде ӧдӱп јатканын Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Екеева ачылтада темдектеген. Тӧзӧлгӧн ӧйинеҥ ала ресгимназия, азыйдагы областной национальный орто ӱредӱлӱ школ (ОНСШ), тергеебисте јаҥыртулу иштиҥ јозогын кӧргӱскен школ болгон. Ӧйлӧ кожо ӱредӱлик система кубулып јат, је бу школ јакшынак јаҥжыгуларын, ол тоодо эҥ учурлузын — орооныстыҥ, улу Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ граждандарын таскадар тӧс ууламјызын ӱспей апарат деп, Наталья Екеева айткан.

Мындый кычырыштар педагогторго учурлалып ӧткӧнин ајарып, Плакастыҥ кычырыштары бистиҥ тергееде кадрлар ӧскӱрер керекке јаан ӱлӱзин јетирген директорло коштой, јиит ӱйени ӱредер ле таскадар керекке јӱрӱмин берген ончо ӱредӱчилерди эзеткенин вице-премьер темдектеген. Республиканыҥ баштапкы ӱредӱчизине кереес тургузары јанынаҥ јондыктыҥ баштаҥкайын АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозы јӧмӧгӧнин ол јетирген.
«Плакастыҥ кычырыштары ресгимназияда экинчи катап ӧдӱп јат. Олор Билимниҥ кӱниниҥ алдында ӧткӧни тегиндӱ эмес, бӱгӱн јуулган уулчактардаҥ ла кызычактардаҥ келер ӧйлӧрдӧ јаҥы билимчилер, тергеебистиҥ адын ла магын чыгарган улус ӧзӱп чыдаарында алаҥзу јок» — деп, Наталья Екеева айткан.

РФ-тыҥ Государстволык Думазыныҥ депутады Иван Белеков кычырыштардыҥ туружаачыларына уткуулду сӧзинде областной национальный школды божотконыла јажына оморкоп јӱргенин угускан.
Ӱредӱчи јаҥыс та билгирлер берген кижи эмес, је санаа-сагышты ойгоскон кижи болуп јат. Василий Константинович Плакас шак ондый, јаҥыртаачы иштӱ кижи болгонын ол куучындаган. Ол областьтыҥ бастыра аймактарыла јорыктап, јайалталу балдарды јууп, олордыҥ келер јолын ууламјылаган. Плакас школында да јайалталу ӱредӱчилердиҥ ӧмӧлигин тӧзӧгӧн. Г. И. Сукач, П. И. Лопарев, М. А. Барантаева, С. Н. Шабуракова, Р. С. Алушкина, А. Х. Вязников ло кӧп ӧскӧлӧри де бӱгӱн бистиҥ оморкодубыс деп, депутат айткан.
Jиит ӱйени ӱредеринде ле таскадарында јаҥыртулу ла једимдӱ ижи учун Госдуманыҥ Быйанду самаразын ол ресгимназияныҥ директорыныҥ билим-методикалык иш аайынча ордынчызы, РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи Алевтина Кокпоевага табыштырган.

Б. К. Алушкин областной национальный школдыҥ эҥ баштапкы ӱренчиктериниҥ бирӱзи, ол 1949 јылда бого ӱренип келген. Эмди ол Алтай Республиканыҥ ветерандарыныҥ јааны, Россияныҥ президентине кандидат В. В. Путинниҥ бӱдӱмјилӱ кижизи болуп јат. Борис Алушкин орооныска, республикабыска чындык, оныҥ тузазына ла келер ӧйине иштеген улусты ӱредип таскадарында ӱредӱчилердиҥ бӱдӱрген јаан учурлу ижин темдектеп, бу Кычырыштарда турушкан педагогторго, олор ажыра тергеебистиҥ ӱредӱлик бӧлӱгинде иштеген ончо улуска быйанын айткан.

В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ директоры, АР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи Людмила Манатова Кычырыштардыҥ туружаачыларына гимназияныҥ тӱӱкилик јолы, оныҥ баштапкы директоры В. К. Плакастыҥ јӱрӱми ле ижи, школдыҥ эмдиги јӱрӱми керегинде солун јетирӱ эткен.

Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министри, биологиялык билимдердиҥ докторы Алексей Бондаренко Кычырыштарда турушкан ӱренчиктерге баштанып, билим ле шиҥжӱ иш ӧткӱреринде алган ченемел јиит улуска школдогы ченелте экзамендерди табыштырарга, оныҥ кийнинде ӱредӱни једимдӱ божодорго сӱрекей керектӱ болорын темдектеген.
Оныҥ айтканыла, Кычырыштардыҥ јеҥӱчилдериниҥ эҥ артык иштери таҥынаҥ бичик болуп белетелип, республиканыҥ ончо школдорына аткарылар. Анайда ок јеҥӱчилдер Jайаан ачылталардыҥ ла баштанулардыҥ текшироссиялык фестивалиниҥ јаскыда Москвада ӧдӧр турулта фестивалине барар.

Ӱренчиктердиҥ билим ле шиҥжӱ иштери башка-башка бӧлӱктерге бӧлилип кӧрӱлген. Олорды угуп-кӧрӧринде, эҥ артыктарын ылгап талдаарында Горно-Алтайсктагы университеттиҥ, А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ билим ишчилери, аргачылыктыҥ чыгартулу улузы турушкан.
Онойдо, Jайаан ачылталардыҥ ла баштанулардыҥ «Леонардо» деген текшироссиялык фестивалиниҥ талалык бӧлӱгиниҥ — Плакастыҥ кычырыштарыныҥ јеҥӱчилдери болуп чыккан ӱренчиктер:

«Математика, физика, информатика» деген ууламјыда јеҥӱчил баштапкы јерге чыгып, 1-кы степеньду дипломдорло Экемел Мочева, Валентина Семенова, Алимжан Сулейманов, Данил Сафронов, Роксана Уланчина, Байана Сандыкова кайралдаткан.
II ле III степеньдӱ дипломдорло кайралдаткандар: Ольга Лыкова, Ксения Керексибесова, Эмилия Урматова, Диана Чунижекова, Арина Муклаева, Байана Тихонова, Айгуль Тишина, Анастасия Апарина, Виктория Абрашева, Санат Кокулеков, Тимур Киндиков.
Жюрини эҥ јиит шиҥжӱчи Алимжан Сулейманов кайкатканы кайралдарды табыштырар ӧйдӧ айдылган. Ол бойыныҥ билим башкараачызыла кожо оогош балдарга јолды кечерин јеҥилтер светофор сананып тапкан эмтир. Бир бӧлӱк кызычактар дезе бир уравнениени сегис башка эп-аргала бодоорын кӧргӱскен.

«Биология, география» деген ууламјыда I степеньдӱ дипломдорло Эмилия Кудачинованыҥ, Веста Серсекпаеваныҥ, Сергей Ледневтыҥ, Елена Казанцеваныҥ иштери темдектелген.
II ле III степеньдӱ дипломдорло Тайана Татина, Айкӱне Чунжекова, Данил Сафронов, Ляна Кокпоева, Снежана Бахтушкина, Алина Чичкакова, Урсула Матакова, Джамиля Тышканова кайралдаткан.

«Химия, экология, социальная психология» деген ууламјыда I степеньдӱ дипломдорло Виктория Баженова, Любовь Трофимова, Тандалай Мендиекова, Олег Ялтыртов кайралдаткан,
Jеҥӱчилдердиҥ тоозында анайда ок Эмил Боронов, Игорь Акимов, Александр Тутпашев, Инна Белекова, Быйанду Тадыкова, Айвар Сакашев, Карина Крачнакова, Диана Чичиекова, Дарья Карачакова, Наталья Теркишева, Елена Березикова.

«История, право» деген ууламјыда кӧп саба шиҥжӱ иштер јаткан тергеебистиҥ сурактарына учурлалганын жюри аҥылап темдектеген.
Бу уулмјыда I степеньдӱ дипломдорло Юлия Карелинаныҥ, Артем Енхуновтыҥ, Александра Воронкованыҥ иштери темдектелген.
Jеҥӱчил 2-чи ле 3-чи јерлерге Эмилия Урматова, Инесса Васильева, Аруна Шикакова, Инесса Енчинова ла Юрий Тадышев чыккандар.

«Литература, лингвистика, ӧскӧ ороондордыҥ тилдери» деген ууламјыда кайралдар табыштырар ӧйдӧ жюриниҥ турчылары чаазынга базылган чын бичиктерди ӱренчиктер кӧп кычырып турганы, јиит шиҥжӱчилдердиҥ билгирлери элбек болгоны сӱӱндиргенин темдектеген.
Бу ууламјыда јеҥӱчил I степеньдӱ дипломдорло Шуну Кыпчаков, Амыр Тысов, Людмила Муйтуева, Асель Байтынова ла Любовь Кочеева кайралдаткан.
II ле III степеньдӱ дипломдорло Андрей Сафроновтыҥ, Анастасия Горохованыҥ, Айлана Ажанарованыҥ, Санат Кулаковтыҥ, Артур Ротенбергердиҥ, Даяна Чекурашеваныҥ, Арина Кокушеваныҥ, Виолета Белешеваныҥ, Арчынай Чучинаныҥ иштери темдектелген.

«Экономика, промышленность, јурт ээлем, јонјӱрӱмдик баштанулар ла прикладной шиҥжӱлер» деген элбек ууламјыда јиит шиҥжӱчилердиҥ иштери сӱрекей солун болгонын, кезигиниҥ учуры экономика аайынча ороондор ортодо чыгып турган журналдарда чыккан статьялардаҥ да артпай турганын билимчи Аржан Суразаков темдектеген. Былтыр ӧткӧн кычырыштарла тӱҥейлезе, быјыл ӱренчиктер аргачылык ӱлекерлерин шӱӱжӱге чыгарганы солун.
Бу ууламјыда I степеньдӱ дипломдорло Алина Брышкакованыҥ ла Айлана Таркрашеваныҥ иштери темдектелген.
Jеҥӱчил 2-чи ле 3-чи јерлерге В. Манжина, Анастасия Паутова, Анастасия Апарина, Айсулу Телесова, Максим Арбаков, Анастасия Раджапова ла Солоны Тумпукова чыккандар.

«Культура ла исскуство» деген ууламјыда јеҥӱчил 1-кы јерге Анастасия Вилисова ла Мария Пяткова чыккан.
II ле III степеньдӱ дипломдорло Быйансу Темееваныҥ, Ариадна Тузинаныҥ, Екатерина Ардиматованыҥ ла Ангелина Тантыбарованыҥ иштери темдектелген.
«Бу балдардыҥ ады-јолын сананып алыгар. Jалкуурбай ӱрензе ле иштезе, олордоҥ келер ӧйдӱ атту-чуулу билимчилер ле шиҥжӱчилер, бойыныҥ талдап алган ижинде јол баштаачылар чыгар аргалу» — деп, кайралдар табыштырылар ӧйдӧ айдылган.

Адалган ончо јеҥӱчилдер быјыл јаскыда Jайаан ачылталардыҥ ла баштанулардыҥ орооныстыҥ тӧс калазында ӧдӧр фестивалинде туружар арганы иштеп алган. Jе… јиит јайалталардыҥ бу јолына государство акча чыгарбай јат, олордыҥ јол-јорыгы эне-адалардыҥ арга-чыдалынаҥ, јӧмӧйтӧн улус табыларынаҥ камаанду болуп туру. Оныҥ учун муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ башкараачыларына, арга-чакту улуска јайалталу балдарыска болужалы деп баштанар кӱӱним бар. Текшироссиялык фестивальда турушканы, ӧскӧ тергеелердиҥ балдарыла таныжып, олордыҥ иштерин угуп-кӧргӧни — јаан ӱредӱ ле ченемел. Бу балдарыска школды божодып, кӱӱнзеген ӱредӱге кирерге јӧмӧлтӧлӱ болор.

Плакастыҥ былтыр ӧткӧн кычырыштарында 50-неҥ ажыра ӱренчиктер турушкан болзо, быјыл јиит шиҥжӱчилердиҥ тоозы 150 кире болгон. Аначада ла Оҥдой, Кан-Оозы, Шабалин, Улаган аймактардыҥ школдоры быјылгы Кычырыштарда эрчимдӱ турушканын ресгимназияныҥ директорыныҥ ордынчызы Алевтина Кокпоева темдектеген. Оныҥ айтканыла, ӱренчиктердиҥ шиҥжӱ иштериниҥ чыҥдыйы билдирлӱ бийиктеген, јӱзӱни кӧптӧгӧн лӧ балдардыҥ јетирӱлер эдер, сурактарга каруулар берер билгири база ӧскӧн.
В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназиядаҥ 42 ӱренчик јеҥӱчилдердиҥ тоозына киргени бу школ республиканыҥ эҥ артык школдорыныҥ тоозында болгонын база катап керелейт.

Светлана КЫДЫЕВА