Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Тӱӱкичиниҥ ижи јаан каруулу…

09.02.2018

Ӧткӧн 2017 јылда Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱ институдыныҥ ишчилери тӱӱкиле, культурала, алтай тилле колбулу билим иштер белетеп чыгарган. Ол тоодо «Туулу Алтайдагы политикалык репрессиялар» деп ӧмӧлик монография ла кӧмзӧдӧҥ табылган, 1937 јылдыҥ кызалаҥду ӧйлӧрин эзеткен документтерге тайанып тургузылган јуунты кепке базылды. Бӱгӱн бистиҥ куучын-эрмек тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады, ол институттыҥ билим ишчизи, ӧрӧ айдылган бичиктердиҥ авторлорыныҥ ла тургузаачыларыныҥ бирӱзиле — Максим Степанович КАТАШЕВЛЕ ӧдӧт.

— Максим Степанович, билимниҥ јолына Слер канайып келдигер?
— Оогош тушта тӱӱкилик ле кайкамчылу учуралдар бичилген литератураны сӱрекей јилбиркеп кычыратам. Энем ле адам экӱлези јайаандык иште иштеген, филологтор, билимдердиҥ кандидаттары. Анчада ла адам билимдикте тереҥжиде иштеген. Мен оогош тужымда совет ӧйлӧрдиҥ јуучыл-патриотикалык кинолоры балдардыҥ кӱӱн-санаазын кӧдӱрип, ичкери јӱткиирине ӱреткен. Ого ӱзеери бичиктер кычырары бистиҥ айылда учурлу јерде турган. Билдирбезинеҥ јилбӱлерим кӧптӧп баштаган. Школдо ӱредип турганына ӱзеери мен кӧп тӱӱкилик бичиктерди бойым кычырып, билим-шиҥжӱлик иштерле соныркап баштагам.
Анайып, школды божодып турган ӧйдӧ тӱӱкилик бӧлӱкте ӱренеримде алаҥзу јок болгон. 1980-чи јылдардыҥ учында ла 1990-чы јылдардыҥ бажында мен бистиҥ каланыҥ пединститудыныҥ ӱренеечизи болгом. Ол тушта јон-политикалык јӱрӱмде кубулталардыҥ кидим ӧйи, тӱӱкиге де јаан учурлу ӧй болгон. Студенттер база бойлоры ол ӧйди јилбиркеп шиҥдеп туратан. Семинарларда кӧзистиҥ алдыста болуп турган јаҥыртулар керегинде тыҥ ла тартыжулар ӧдӧтӧн. Jе удабастаҥ ла экономикада реформалардыҥ ӧйи келерде, кӧп студенттер ӱредӱниҥ кийнинде ишјал тӧлӧӧр кандый-кандый иштер бедиреп јӱрери башталган. Бу айалга ӱредӱниҥ чыҥдыйына јаан салтарын јетирген.
Андый да болзо, тӱӱкилик бӧлӱкте билгири тереҥ ӱредӱчилер иштеген. Олор студенттерди ӱредӱге тӱҥей ле јилбиркедип, кандый да кӱч болгон болзо, ӱредӱзин божодорына болушкан. Олор — Нина Игнатьевна Шатинова, Вера Пантелеймоновна Казанцева, Николай Николаевич Модоров, Галина Александровна Елбачева ла оноҥ до ӧскӧлӧри. ²йлӧр ӧткӧн бажында, бойым билим ишке келеле, ол улус кандый кӧп билгирлерлӱ, шӱӱлтелерлӱ болгонын оҥдоп јадым. Jе студент болгон тушта оны кем де баалап, керекке албайтаны карыкчалду.
— Бу иште Слер узак јылдарга иштеп келдигер. Баштап ла канайып ишти баштаганаар санаага кирет пе?
— Алтаистиканыҥ институдына мен 1993 јылда иштеп келгем. Кӧп јииттер таҥынаҥ акча-манат иштеер эп-арга табып, јӱрӱмин садула колбоп туратан. Jе андый јолло барарга бойыҥда баштапкы ӧйдӧ салатан акча-манат ла ӧрӧ тартар арга-чакту таныштарлу болор керек болгон. Jе энемниҥ ле адамныҥ оогоштоҥ ала ӱреткениле, кандидаттыҥ диссертациязын кыйалта јоктоҥ корулаар учурлу болгом. Билимниҥ јолына ол јылдарда кӧп учуралдарда јурт јерлердеҥ келген улус баратан. Jайаандык кӧрӱмдӱ студенттерге алтаистиканыҥ институды бойыныҥ албатылар ортодо колбу тудуп иштеериле, јайым јайаандык ижиле јаҥы јол ачып јаткандарга јарамыкту јер боло берген.
Шак ол јылдарда институттыҥ јааны Яков Андреевич Пустогачев јаҥы ишчилер алар амаду тургускан. Тӱӱкиниҥ бӧлӱги эҥ ле ас ишчилерлӱ бӧлӱк болгон. Мен мында иштееримди јӧптӧгӧн кижи — бу бӧлӱктиҥ башкараачызы Феофан Александрович Сатлаев. Кандый ууламјыла иштеери керегинде сурак тура берерде, граждан јуу, этногенез, этнический тӱӱки келишкен болзо деп каран иженгем. Jе меге 19-чы чактыҥ учындагы ла 20-чи чактыҥ бажындагы агаш ээлем ле Туулу Алтайдыҥ агажын тузаланганыныҥ экологиялык айалгазын шиҥдеери керегинде билим тема келишкен. Баштапкыда эмеш санааркап туратам, таныш эмес темала канай иштеерим деп. Jе баштапкы алтамдар эдерге јаан болужын Феофан Александрович ле искусствовед Владимир Иванович Эдоков јетирген. Бу эки кижини мен бойымныҥ јаан најыларым деп бодойтом.
— Максим Степанович, калганчы ӧйдӧ кандый темала иштеп туругар?
— Калганчы он јылдаҥ кӧп ӧйдиҥ туркунына институттыҥ ишчилериниҥ шиҥжӱ темазын кажы ла ӱч јылдыҥ бажында солып турары башталган. Мынызы бистиҥ билим ишчиниҥ ижи, Россиядагы Билимдердиҥ академиязыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ тӱӱкилик институдыныҥ билимчизиниҥ ижине кӧрӧ, бӱдӱн-јарым катапка кӧпкӧ келижет. Андый да болзо, Алтайдыҥ тӱӱкизин шиҥдеер иш институтта улалганча. Калганчы ӱч јылдыҥ туркунына мен эки ӱлекер тургузарында туруштым. «АР-дыҥ јаҥы ӧйдӧги тӱӱкизи аайынча очерктер. 1991-2010 јылдар» деп ӱлекерде экономика, билим ле туризмниҥ ӧзӱми керегинде бӧлӱктерди, кире сӧсти ле уч сӧзин бичигем.
Г. Б. Эшматовала, Л. Н. Мукаевала кожо «1922-1953 јылдарда Туулу Алтайдагы политикалык репрессиялар» деп адалган ӧмӧлик монография белетеп, кепке базып салдыс. Кӧмзӧдӧҥ тапкан документ-чаазындарды јууйла, мындый ла атту јуунты база кепке бастыс. Jуунтыда салылган кӧп саба документтерди мынаҥ озо кемге де кӧргӱзерге јарабас, јажытту болгон. Мында да тутак јогынаҥ болбоды, ӧй келишпей турганынаҥ улам кезик документтер монографияга кирбей, артып калды. Jе биске салылып турган ишле кемјизе, бу бичиктер чыкканы јаан једим деп сананып турум. Бичиктерди ӱредӱликте тузаланарга ла тӧрӧл јериниҥ тӱӱкизиле јилбиркегендерге олорло танышсын деп јӧптӧӧр эдим.
Ого ӱзеери, мениле кожо иштеп турган билим ишчилер ӧткӧн јылда ӧмӧлӧжип, «Религиозные деноминации в Республике Алтай» деп бичик кепке басты. Тургуза ӧйдӧ институттыҥ јааны Николай Васильевич Екеевтиҥ башкартузыла «Туулу Алтайдыҥ XVIII чактагы ла XX чактыҥ ортозындагы кӧчкӱндери» деп темала иш бичилет. Иштеп баштаганымнаҥ бери јирме беш јылдыҥ туркунына эҥ једимдӱ, эҥ кӧп иштер эдилип турган деп, бу ла калганчы јылдарды темдектеер эдим. Мынаҥ озо акча-манатла јӧмӧлтӧ јанынаҥ уур-кӱчтердеҥ улам кӧп бичимелдерис кепке базылбай калатан. Эмди иштегениҥе ајару салылып, ишјалга да кожулта боло берет. Ӧткӧн јылда бойыныҥ кӱчтери болгон до болзо, је меге бу јыл кӧп једим экелген.
— Эски, озогы ӧйдиҥ документтериле иштереерде, кандый кӱӱн-санаа болуп јат?
— Кӧмзӧниҥ документтери — тӱӱкини шиҥдеп турган кижиниҥ эҥ баштапкы болушчылары. Оныҥ учун эски документтерле иштеери мениҥ темигип калган ижим деп айдар керек. Jе кезикте, темдектеп ийейин, репрессия-айдуныҥ ӧйлӧриниҥ чаазындарын ӧкпӧӧриш јогынаҥ кычырып та болбозыҥ. Ар-бӱткенде јӱрӱп, казынтыларла иштеп турган тӱӱкичилердеҥ кӧмзӧниҥ документтериле иштеп турган тӱӱкичи бир балыктап јӱрген кижиге тӱҥей. Оноҥ ло јилбилӱ болуп бараадар. Казынып, тӱҥдештирип, шиҥдеп турганчаҥ, неделе ӧдӧ берген турар. Анайып, кичинек те болзо чындык документ таап-јӧӧп алза, ол сӱрекей јаан једимге чотолот. Кезикте ондор тоолу бӱкте онјылдыктарга тургузылган таблица табылза, јаан балык тутканыҥа тӱҥей.
— Тӱӱкичиниҥ ижи керегинде элбеде айдып ийзеер?
— Мениҥ акту бойымныҥ темдектеп јӱргенимле, тӱӱкиге јаҥыдаҥ јилбӱлер тыҥып јат. Онызын газет-журналдарда, телекӧрӱлтеде тӱӱкилик темаларла кӧп иш ӧткӱрилип турганы керелейт. Jе бу СМИ-лерде бичинип турган авторлор тӱӱкини тереҥжиде шиҥдебеген улус болуп јат, айтканы, бичигени тӱӱкини јеҥил билим деп оҥдомолго экелет. Jе ол андый эмес. Кажы ла иште бойыныҥ эп-аргалары бар. Тӱӱкини шиҥдеп турган кижи ӧдӱп калган ӧйди бӱгӱнги кӱнле тӱҥдештирбезинеҥ, шиҥдеп јаткан учуралды бери ӧйдӧ болгон солынталарла колыбазынаҥ иштеер учурлу. Ол кӧп тоолу бичиктерле, мынаҥ озо кайда да илеге чыгарылбаган документтерле иштеп, уч-турултага келет. Бойыныҥ ижинде тӱӱкичи делопроизводство, статистика, нормативно-правовой акттарды ла газеттердеҥ алган бичимелдерди тузаланат. Ончо бу иштерди кӧрӱп, талдамазын-керектӱзин ылгаган болзо, тӱӱкичиниҥ ижи билим иш деп адалат.
Бойымныҥ диссертация ижим керегинде эске aлзам, билим башкараачым меге оны эки катап тӱзедӱге кайра јандырган. Мениҥ кӧрӱмимле, диссертацияда кӧмзӧдӧҥ алган материалдар, баштапкы катап тузаланылган јетирӱ-документтер толо болгон. Jе ол «баалу-чуулу» материалдарды кӧбизин астадарга келишкен. Тӱӱкичиниҥ ижи сӱрекей каруулу иш, ончо ижи чокым болор керек.
— Слер Туулу Алтайдыҥ тӱӱкилик шиҥдештерин канайда кӧрӱп туругар?
— Мынаҥ озо ӧйлӧрдӧ тузаланарга јарадылбаган кӧмзӧлик чаазындарла эмди иштеери јарадылганы билим ишчилерге ачылган јаан јол болуп јат. Оныла колбой бистиҥ алдыста јаҥы амадулар тургузылат. Келер ӧйдӧ, темдектезе, мындый темаларла иштеерге јараар:
20-чи чакта Туулу Алтайдагы ээлем иштиҥ тӱӱкилик ченемели; Туулу Алтайдагы граждан јууны јаҥы документтер кожуп шиҥдеерин улалтары; Горно-Алтайск каланыҥ тӱӱкизин јууныҥ кийниндеги јылдардаҥ ала 1980-чи јылдарга јетире кӧрӧри; ас тоолу калыктарды шиҥдеери; Туулу Алтайдыҥ 20-чи чактагы политикалык тӱӱкизи ле оноҥ до кӧп ӧскӧ сурактар.
Бӱгӱнги јииттер билимге иштеп келерге тидинбезиниҥ бир шылтагы — турулталарды сакыырга кӧп иштеери ле узак ӧй керек болуп турганы. Jе бистиҥ институ јиит ишчилерле араайынаҥ јеткилделип турганы сӱӱндирет. Бистиҥ ӧмӧликте бойыныҥ ченемели, једимдери бар, бис келер ӧйгӧ ижемјилӱ кӧрӧдис.

М. ЯБЫКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина