Алтайдын Чолмоны

ЭРJИНЕ ТАШ

13.02.2018

1984 јылда Барнаулдагы јуртээлем институтты божоткон. Чолушман совхозыныҥ баш экономисти, 2000-2003 јылдарда Чолушмандагы јурт администрациязыныҥ јааны болуп иштеген.
Эмди таҥынаҥ аргачы болуп иштейт.
2010 јылда Алтын-Ай Сартакова таҥынаҥ бойы «Кайкал берген канадым» деп баштапкы ӱлгерлик јуунтызын чыгарган. Чӱмдемелдери «Алтайдыҥ Чолмоны», «Улаганныҥ солундары» газеттерде јарлалат.

Jайдыҥ баштапкы јылу, тымык кӱндери турган. Мал-ашты, кӱн чыккалакта, серӱӱнде отоп јӱрзин деп, чеденнеҥ чыгара айдап ийеле, Кучалу чадыр айылга кирди. Чай ичерге айакка чай уруп отурганча, эжиктеҥ кандый да саҥ башка табыш угулды. Айылда ла тыҥдаланып отурганча, байагы табыш кайа-ташка јаҥыланып, тымыкта там-там кӱӱлеп, кулакка шыҥырап тийер этирте јаанай берди. Бу не атазы?

Мынайда не табыштанар аргалу? Салкын деп айдайын дезе, јаҥы ла эжикте салкын јок тымык кӱн турган: салкынныҥ сыгырганын укпаган чылап, канайып таныбас. Не кенейте табыш-тал чыгарды? Амыр ла турган јер. Мынча кире карыганча јӱреле, бир де катап мындый саҥ башка, айнык табышты кулак укпаган. Чочыган ӧрӧкӧн кайкап, эжикке чыгала кӧрӧргӧ, айагын јерге салып, чыга јӱгӱрди.

Эжиктеҥ чыгып тыҥдаланып, ары-бери базып укса, сыгырыш дезе сыгырыш эмес, та кандый да неме ле шыркырап тургандый табыш сууныҥ јарады јаар угулып турды. Кайкаган ла чочыган ӧрӧкӧн кулагына бӱтпей, акыр бу не болотон деп, јарат јаар басты. Оноҥ базып отурза, кийнинеҥ неме ылганчылады. Кайа кӧрзӧ, эш неме јок. База бир алтам этсе, база ла кургак јерле неме шыркырап, јылып јаткандый. Бир эмеш тыҥдаланып базып отурза, јаҥыгы јылып турган немениҥ шылырты оҥ јанынаҥ угулат, оноҥ сол јанынаҥ.

Токтой тӱжӱп, бир јерге турала тыҥдаланза, ойто ло ыҥ-шыҥ. Бутты кӧдӱрип, алтам ла этсе, ӧлӧҥди шылырадып, јоон ло уур неме јерле јылганчылады.
Jаанай берген кижи «јӱӱлип турум ба» деп, базыдын капшайладып, сууныҥ јарадындаан басса, ӧлӧҥлӧ јылып турган немениҥ табыжы база јарт угулды, је јаҥыс јылыжы капшай боло берген немедий. Акыр, мени кем, не мынайда ӧлӧҥлӧ јылып, кийнимнеҥ кетеп турган? Чочыган, коркыган ӧрӧкӧн терлеп, колы тыркыражып, јӱреги тыҥ согула берди.

«Кийнимнеҥ не јылып, сӱрӱжип јатканын кӧрӧр керек» — деп, отура тӱжеле, ӧлӧҥ аразын јазап ајыктаарга шыйдынып ла алза, узун ӧлӧҥниҥ аразынаҥ та кандый да чоокыр, јоон-тулку, килеҥ кадарлу, узун мойынду неме бажын кӧдӱрип чыкты.
Кучалу кайкап кӧрзӧ, балбак јаан башту, бажында јаан кӧстӧрлӱ јылан эмтир. Jылан Кучалуны чагып ийерге тургандый, шыркырап турды…

***

«Кӧк јарамас, кижи нени ле кӧрӧр, алтай кудай алдында мындый јаан курт база бар туру» — деп чочып, бойында ла сананды. Чыксыдындагы тамыр јыҥкылдада согулып, карган ӧрӧкӧнниҥ бажы оорып, јӱреги тыҥ типилдеп сайылат.
Буттары, уур чой буулап салгандый, уурлап, кӧдӱртпей де турды. Чочыган ла коркыган кижи ӱн де чыгарып болбой, тамагы кургап, тын-тырс јок, кыймык јогынаҥ туруп калды.
«Качар! Качар! Тынын алып качар!» — деп, сагыш алынып, јӱгӱрерге тап этсе, јылан база кыймыктанат. Кыска ла ӧйгӧ Кучалуныҥ бажында ондор, јӱс, јок, муҥ башка сагыш солынып турды. Кандый да болзо, качып јӱгӱрерге јарабас.

Нениҥ учун дезе, кенейте кыймык ла этсеҥ, јылан кыйалтазы јоктоҥ чагып ийер. Нени эдер? Мындый јаан кӧстӧрлӱ, јоон ло јаан јыланды ол бу кире кӧп јаш јажаганча јӱреле кӧрбӧгӧн.
Анайып ла сананып турганча, ӧлӧҥдӧр аразынаҥ бирдеҥ-экидеҥ, анаҥ-мынаҥ узун мойнын чӧйгилеп алган јыландардыҥ баштары кӧрӱнгилеп чыккылайт. Кандый кӧп!
Кандый кӧп! Кучалуны, кал-черӱдий, эбире курчап турдылар.

Эмди нени эдер? Мындый кӧп јердиҥ курты дейтен јӱзӱн-јӱӱр ӧҥдӱ, кыскалу ла узунду, јоон ло чырбаал ошкош чичкечек јыландар кайдаҥ чогылыжып келеле кыймыражат? Кижиниҥ куйка-бажы јымыраар. Бу не атазы?!
Бу ла ӧзӧк ичинде јаштаҥ бери ӧскӧн Кучалу мындый кӧп, бир бӱдӱн јалаҥга толтыра јылан кӧрбӧгӧн. «Не болуп турган?

Кайдаар барар? Нени эдер? Карыыр бажында, сок јаҥыскан јалаҥ јерде јыланга чактырттып, јадып ӧлӧр салым келген бе?» — деп, Кучалу маҥзаарып сананат. Оноҥ ол бӧрӱгин уштып, бажын сыймап, отура тӱжеле, алтай кудайына баштанып, айдына берди: «Айлу-кӱндӱ теҥерим, агаш-ташту Алтайым, адым мениҥ Кучалу, эки баланыҥ адазы эдим, сӧӧгим мениҥ јытас. Адышту-Туум, Алтын-Туум алкыш-быйан сурап отурым. Ӱстимде турган ӱч Курбустан, бир болуш јетиригер! Алдымда јолым ачыгар, аргаданатан эп-сӱме айдыгар, курчап алган ӧштӱлеримнеҥ айрыгар!.. Кайрако-он, баш болзын!» Ӱстиги кудай кӧрӱп ле турган болбой.
Аргаданарга эп-сӱме бедиреер.

***

Турала, лаптап кӧрзӧ, јыландар ончо јолдорды туйуктайла, бир кичинек јолды ачык артырып салтыр. Jаҥыс ла суу јарадында јаткан кемеге ле јетире баратан јолды ачык артырып салала, айландыра курчап алган ал-камык, јӱзӱн-јӱӱр чоокыр јыландар, кандый да кижиниҥ кулагына ӧдӧр эдип шыркырап, кайра кӧрӱп, базып отурган Кучалуныҥ кийнинеҥ јылгылайт.

Нени де оҥдобой турган карган ӧрӧкӧн «не болзо, ол болзын» деп, суу јаар базып ийди. Кемеге де јетире јолды ачык артырганы јакшы темдек: айса, алтай кудай болужып јатканы бу. Jаан улус айдышканыла, туујылу јыланды чала ӧлтӱрген кижини јылан истешсе, изин јажырып, канча суу кечер керек. Тынын аргадаар эп-сӱме ӱстинеҥ берилген болор бо?
«Кӧлди кече берер арга берилип турган болзо, кемелӱ былардаҥ качар» — деп, Кучалу базыдын капшайладып ийди.

Jедип келеле кӧрзӧ, јаткан кемениҥ јанындаан ӧдӧр арга јок эмтир. Анда оноҥ до кӧп јыландар кыймыражып јаткандарын кӧргӧн ӧрӧкӧн токтой тӱшти. Кучалу сананган санаазы бӱтпей јатканын јарт оҥдоды. Кемеге ӧдӧр арга јок. Эмди не болбой?

Эдер неме јок, оноҥ ары не болорын сакып, токтой тӱжӱп, араай турала, сакый берди. Кӧрӱп турза, оныҥ алдына коркышту јоон ло узун јылан јылып келди. Килеҥ чоокыр терези кӱнниҥ чогына јӱзӱн-јӱӱр јараш ӧҥдӧрлӧ ойноп, мызылдажып турды. Кучалу бир эмеш кайра болды. Jылан, кузарга турган неме чилеп, оозын јаан ачып ийерде, јерге таактыҥ ак јымыртказы ошкош тегерик килеҥ ташка тӱҥей неме тӱшти. Таш дезе таш эмес, јымыртка дезе јымыртка эмес болчок јерде јаткан немени байагы јылан куйрыгыла Кучалуныҥ будыныҥ алды јаар ийдип ийди.

«Бу сеге деп айткан неме чилеп, меге кускужын не јылдырып турган кӱрӱм бу?» — деп, карган ичинде сананат. Мен ол ло јогынаҥ болбой јӱрген неме чилеп. Бу ташты меге кӧргӱзерге јуулышкан ба? Кӧргӧн, је оноҥ ары не? Соот божогон, эмди јанар керек. Будын кӧдӱрип, ташты алтаарга јатса, јыландар јескимчилӱ этирте шыркыражып, оныҥ ӱстине ле келип, чагып ийгедий, баштарын бийик кӧдӱрип алган кӧстӧгилейт.

«Бу быларга не керек? Кем меге айдып берер? Мен мында не тургам? Ташты алала јизин деп турган ба? Оны канайып тиштейтен?» — деп, Кучалу ачуурканып сананат. Оноҥ таштаҥ ла туура алтам эдерге кыймык этсе, јыландарга јарабай, шыркыража берет.
«Та нени айдарга јатканын оҥдогон болзом!» — деп, учында арыган ӧрӧкӧн сананат. Ташты будыла туура јылдырарга будын кӧдӱрип ийзе, табыш јок јаткан курттар бажын кӧдӱргилейт. «Оҥдодым: јарабас эмтир. Эмди нени эдетен?

Колго алып, кемиретен бе? Jе, колго алып кӧргӧй». Алдында јаткан ташты јабыс эҥчейип, адыла беретен неме чилеп, јескинип, јердеҥ чебер алып јатса, табыш јок. Jараган.

***

«Колго ал дешкен эмтир» — деп, колында ташты тудунганча, анаҥ ары не болорын Кучалу сакый берди. Маҥдайынаҥ агып турган тер суучак болуп јолдолып, тамчылап турды. Кӱнге кӱрере кӱйген арык колдоры тырлажат. Бажы айланып, оорып јат, кускузы келет. Арып-чылаган Кучалуга, кижи јанында турала куучындангандый, јыланныҥ јоон ӱниле эрмектенгени угулды:
— Мен бу јуучылдарымла јууга барып јадым. Бисти суу кечире кемелейтен кижи туруҥ. Ончобысты кечирер керек.

Jуунаҥ јеҥӱлӱ јанзабыс, тирӱ артканыс айыл-јуртына јанар. Ол тушта база кечирериҥ. Бу эрјине ташты таштаба? Бу кӱннеҥ сен ончо тынар-тындуныҥ тилин оҥдоп баштаарыҥ.
Билдиҥ бе?

Кучалу арыганын сезип, тырлажып турган буттары тутпай турганын јаҥы ла оҥдоп, тыныш алынып, јерде јаткан јадыкка отурып, маҥдайындагы терди, бӧрӱгин уштып, арчыды:
— Jыландар база јуулажатан эмтир. Качан мындый кӧп «јуучылдарды» кечирип алатан?.. Кижи ак-јарык алдында јӱрзе, нени ле кӧрӧтӧн эмтир, — деп, унчукпай сананып отурган Кучалуныҥ кулагына таныш ӱн угулды:

— Jе, болды, эҥирге јетире кечип алар керек. Кечирип башта!
Эмеш токынап ла амырап алган Кучалу кемениҥ кайыктарын колго алып, кемениҥ јанына јууктада басты. Jыландар бой-бойын сакыжып, меҥдешпей кемеге толтыра кирип аларда, Кучалу кемезин сууга ийде салала, кайыктай берди.

Канча кеме јуучылдарды кечире кайыктаган Кучалуныҥ эки колы талган да, оҥдонзо, кере кӱнге чай да ичпеген, тыны чыгып, арыганы коркышту эмтир. Бозом эҥир кирип калган болуптыр. Арыганына ла алакандарыныҥ ачып турганына калганчы кеме јыландарды арай ла кечирген. Торсыйактаган колдорыныҥ терези јарылала, кан агат. Кучалу эдер немезин таппай салала, баалуга ӱрӱп турды.

Мыны кӧргӧн јыландардыҥ кааны Кучалуга ӧзӱп турган ӧлӧҥдӧрдӧҥ бир јалбырак кӧргӱзип айтты:
— Ӧлӧҥниҥ чыгын баалуга сыгып алзаҥ, баалу капшай бӱде берер.
Арыган-чылаган Кучалу айылына јанып келзе, уулдары кайкашта. Ол јанында нӧкӧрине кечип, аракы азып аракыдаган ба дезе, арыган адазы эрӱӱл келген.
Алакандарын кӧргӱзип, јууга барып јаткан јыландар кемелегем дезе, бӱтпей каткырыжат.
— Аймаарга адамга эрте, је куучындаган чӧрчӧккӧ бӱдерге кӱч, — деп, јаан уулы айтты.
— Бӱтпеске база болбос, кижи эҥирде эрӱӱл аштаган-суузаган јанган. Колдоры баалулу, — деп, кичинек уулы каткырат.

***

Jай ӧдӱп, кӱреҥ кӱс келген. Ол јууга барган јыландар керегинде куучындар эмештеҥ ундылып јаткан.
Мал-ашка ӧлӧҥ белетеп, уулдар тайгалап, кӱски оок-тобыр иштер иштеп јӱргенче, агаштыҥ саргарган јалбырактары јерге тӱжӱп, олорды салкын ӧрӧ-тӧмӧн учурып турды. Суу јараттай јаактап, кӧмӧӧлтип турган ӧйдӧ, Кучалу угуп турза, ол јанында «јуучылдар кечирип алзын» — деп, кыйгы салып турды.

Меҥдей-саҥдай јаратка келип, кемезин сууга салып, кечип келзе, јайгыда кечирген јыландарынаҥ ас-мас ла баалулу, бертик-сынык јуучылдар арткан эмтир. Каны-јини тӧгӱлген јыландар онтоп-сыктап јаткылады. Кучалу унчукпастаҥ ла јуучыл нӧкӧрлӧрин кечире берди. Калганчы кеме јыландар јаратка чыгарда, јыландардыҥ кааны болгон эҥ јараш деген јылан Кучалуга баштанды:
— Болуш јетиргениҥе јаан быйан. Качан да чактаҥ чакка ундылбас керек эдип салдыҥ. Коркышту јаан јууда туруштыс, кӧп јуучылдарым јеҥ јастанып јууда јыгылды.

Jе кем де јана баспай, јеҥӱге јетире јуулашкан. Арткан јуучылдарымла јанып јадым. Оныҥ учун, сениҥ балдарыҥа ӱйедеҥ-ӱйеге бистердеҥ алкыш-быйан јетсин. Аҥ-куштыҥ тилин оҥдоор јаан јайалта чактаҥ-чакка, ӱйедеҥ-ӱйеге, бала-баркага каныла барар. Бис эмди тил билижер, бой-бойыска болуш јӱрер антыгарлу најылар. Сен де кӱч айалгага тӱшсеҥ, оору-јоболго бастырзаҥ, болуш керек болзо, эрјине ташты јерге салала, сурагыҥды айдып ий. Ол тушта ол биске јолды таап, слерди апарар. Jакшы болзын!

Эрјине тажын тудунган Кучалу јыландардыҥ кааны шыркалу черӱчилдерин ээчидип барып јатканын кӧс јеткенче кийнинеҥ кӧрӱп узак турды. Бу туштажуныҥ кийнинеҥ Кучалу атту јортып, айыл сайын тӱжӱп, аҥ-куштыҥ куучынын улуска куучындаза, олор бӱтпей каткырыжып, «баштаҥ оору» — дешкилеер. Чын да неме айт, меке де неме айт, бирӱзи де јазап укпас.

Атту келип јаткан Кучалуны кӧргӧн улус јӱӱлгек Кучалуныҥ чӧрчӧгин угуп каткырыжарга бир айылга јуулыжар. ²рӧкӧнди јаан-јаш шоодып каткырза, бир де ачынбас, кожо каткырар.
— Нени уктыгар, нени кӧрдигер? — деп, сурагылаза, ачынбай да, јалкуурбай да куучындаар ла. «Чӧрчӧк» куучындап јӱрӱп, кайда тӱн кирген, кайда конор јер келишкен, анда ла конуп, анаҥ ары јортып јӱрер.

***

Бир катап бу ӧрӧкӧн тӧрӧӧн кижиниҥ айылында конорго арткан. Эртен тура чай ичип отурала, айыл ээзи Кучалунаҥ сураптыр:
— Jе, таай кижи, кандый кондыгар? Нени кӧрдигер, нени уктыгар? Тӱш тӱжендигер бе?
— Тӱниле уйку уйуктаан кижи јок. Эне чычкан: «Эки ӧскӱс арткан балдарымды канайып чыдадарым, ӧбӧӧним кӧлгӧ тӱшкен» — деп, тӱн ажыра калактап ыйлаган.

— Чычканда айыл-јурт, бала-барка база бар турган. Jаҥыс ла кижиниҥ јӧӧжӧзин шоктоп, кыртып, эдип алган ажын ӧрӧ-тӧмӧн тажып јӱрген кӱрӱмдер. Чычкан база ыйлап билер бе? — деп, эпши каткырып отурды.
— Jаҥыртык алдында сӱттӱ казанды карап кӧрӱгер. «Ак кӧлдӧ» тӱшкен эркек чычкан ол болор, — деп, Кучалу айтты.
Айылдыҥ ээзи эпши кижи казанды карап кӧрзӧ, чындап та, чычкан сӱтке тӱжеле, ойто чыгып болбой, ӧлгӧн эмтир.
Отурган улус кайкажып, мыны кайдаҥ билген дешкиледи. Бу учуралдыҥ кийнинеҥ Кучалуныҥ куучынына албаты-јон бӱдӱп баштаган.

«Кучалу таай, айылга келигер» — деп кычыргылаар. «Айыл-јуртта кара неме бар ба? Не кӧрӱнет? Не угулат?» — деп, лаптап уккылаар. Айылга кирзе, тӧргӧ отургызып, аштыҥ јакшызын, аракыныҥ ачузын салып, кӱндӱлегилеер.
«Бистиҥ айылга коныгар» — деп, Кучалу айттыруда јӱрер боло берген. Jалакай јонына тузазы да кӧп тӱшкен. Карадаҥ айрып, кижиниҥ чыккан тынын кийдирип, оору-јоболдоҥ тазыл-ӧлӧҥлӧ эмдеп, сынык-бычыкты тудуп јазар, айыл-јуртка јайык тургузар кижи болгон.

Боро адын минген, аракыдап ла айылдап, кӱндӱде јӱрген карган ӧрӧкӧн бир кӱн тӧжӧктӧҥ туруп болбой, оорыйла, јада берген.
Азыраган эки уулын алдыртып, эрјине ташты берип, олорды айбылаган: «Jыландар баштап јӱрген каан јыланга барып келигер». Jе уулдары бӱтпеген бе, айла, јалкуузы тудуп, барбаган ба? Оны кем де билбес. Анайып, Кучалу деп јаан јашту ӧрӧкӧн карыыр јажы једип, ада-ӧбӧкӧ алтайына атана берген.