Алтайдын Чолмоны

Ийттиҥ јылтоолошко киргени

13.02.2018

Алтай албатыныҥ јылтооложыла кирген јыл — Ийт јыл. Кочкор айдыҥ 17-чи кӱнинде алтай Jаҥы јыл — Чага байрам талада темдектелер. Эре-Чуйда Кӧкӧрӱ јуртта 1993 јылда баштапкы Чага байрам ӧткӧн. Быјыл мында 25-чи юбилейлик байрам база кочкор айдыҥ 17-чи кӱнинде ӧткӱрилер.

Филология билимдердиҥ кандидады Клара Ергековна УКАЧИНА Ийт јылдыҥ јылтоолошко киргени, ийт майман улустыҥ байаназы, онойдо ок кеп-куучындары керегинде бичийт.
«Айланышкан алтай јылдардыҥ бирӱзи Ийт јылга келишкен. 2018 јылдыҥ кочкор айыныҥ 16-чы кӱнинде айылдарыстыҥ бозогозын алтап, Ийт јыл келер.
Алтай јылдарга кандый аҥ, оныҥ ӧҥи, сӱри, кылыгы, јылтоого канайып кожулганын кӧгӧл майман сӧӧктӱ јарлу кайчыбыс Николай Кокурович Ялатов (1927-2002 јј.) бичиген эди. ²рӧкӧнниҥ бичигениле: «Ийтти озогы улус Буркан дежетен. Кудай ийтти кижидеҥ озо јайаган. Кижиге тын бедирейтем дейле, јӱре берген. Та канча кире ӧй ӧткӧн болбогой, Кудай кижиге тын бедиреп барганын Эрлик билип ийген.
Эрлик келеле, ийттеҥ суранган: «Сен мени божот, кижини кӧрӧргӧ турум» деп. Ийт оны божотпогон. Оноҥ Эрлик: «Мен сеге тӱгенбес курсак ла элебес кийим берерим. Мен ыраагынаҥ ла кӧрӧйин»—деерде, ийт јӧпсинген.
Эрлик комургай ажыра кижиниҥ кыймазыдӧӧн кейди кийдире ӱрӱп ийген.
Кудай келерде, кижи тынданып калган. «Сен Эрликти кижиге не јууктаткаҥ?»—деерде, ийт айдыптыр: «Мен јууктабай, ыраагынаҥ ла кӧрӧйин, сеге тӱгенбес курсак ла элебес кийим берерим деерде, божоттым».
Кудай ийтке айдыптыр: «Элебес кийим — тӱк болор, божобос курсак сеге — кижиниҥ јини болор, ӱргӱлјиге кижини каруулдаарыҥ¾»
Кудай ачынала, экелген тынын ээзинге чачарда, ол кейле учуп, тайгаларда, кайа-таштарда, ару, агару арчын, мӧҥкӱлик, оҥбос мӧш агаштар болуп ӧскӧни ол.
Кижиге тынды Кудай бойы кийдирген болзо, кижи мӧш агаштый мӧҥкӱлик, арчын агаштый артабас, ару болор эди. Албаты мынайып кӧп кыймырап ӧспӧс, ас балдарлу, узак јаш јажаар эди.
Ийтти 12 јылдыҥ тоозына Jер-Киндик энези бойы кошкон.
Оноҥ ло бери ийт кижиниҥ чындык нӧкӧри болуп калганы ол эмтир».

Ийт алтай калыктыҥ оосло айдар чӱмдемелдерине киргени керегинде
I. Ийт — маймандардыҥ байаназы
Бу кеп-куучынды 2007 јылда Оҥдой аймакта Коргобы јуртта јаткан майман сӧӧктӱ Александр Астамчынович Кертешевтеҥ (1938 јылдыҥ) бичип алгам. Бу кижиниҥ айтканыла: «Каралдай ла Кӧгӧлдӧй эки карындаш аҥдагылап барган. Узак ӧйгӧ аҥдагылайла, эш неме таппаган. Азык-тӱлӱк божогон, јиир курсак јок арткылаган. Аштаган, торолоорго једе берген. Экӱ аттарын ӧлтӱрип јигилеген. Эҥ ле учында Кӧгӧлдӧйдиҥ арык ийди арткан. Каралдай: «Кӧгӧлдӧй, ийдиҥ ӧлтӱрип јиик» — деп айткан болуптыр. Кӧгӧлдӧй аказына удура: «Ийт арык, оноҥ јиир неме (эт) јок, артсын» — деп каруузын јандырган.
Олор ийтти ӧлтӱрип јибей, тирӱ артыргысканы учун маймандардыҥ байаназы болуп калган. Майман сӧӧктӱ улус ийтти байлап јӱрет».
Маймандардыҥ чолозы мындый:
Кӱреелей ӧскӧн кайыҥнаҥ
Кӱр јазаган кӱр майман.
Кӱреҥ јаҥыс кӱйӱзин
Кӱлге кӧмгӧн ийт майман.
Айткан кижи ол ло А. А. Кертешев.

II. Ийт кеп-куучындарда
Т. М. Садалова J. Тайтовадаҥ бичип, «Кеп-куучындар» (Горно-Алтайск, Ак Чечек, 1994 ј.) деген бичикте кепке базып чыгарган.
Баштапкы кеп-куучын. «Ийтти алтай улус азыраар болгон. Ийт айдар: «¯рен-барказы кӧп болзо кайдат: колы-будын јалап, курсагын блаап, јип јӱрерим, балдарын јалаарым». Оныҥ учун бистиҥ алтай улус ийтке кару, азырап, сӱӱп јӱрет. Ийттиҥ тили эм деер. Ийттеҥ бир де байланбас. Кандый бир шырка болгондо, ӧнӧтийин ийтке јаладар. Ол шырка јазылып калар».
Экинчи кеп-куучын. Бир кижи јолго јӱреле, а-а јок оорыган, јаткан, курсакка једер арга јок. Кожо алып јӱрген ийди барала, койон тудуп экелип, байагы кижини курсактаган. Ийтти буркан деп айдып турган немези ол.

III. Ийт — кеп ле укаа сӧстӧрдӧ
Ийтке учурлалган кеп сӧстӧрди М. Кудачинованыҥ «Элдиҥ эрјине сӧстӧри» (Горно-Алтайск, 2005 ј.) деген јуунтызынаҥ алып, темдек эдип тузаланадым.
1. «Ийт јибес, ийне кирбес» деген укаа сӧзинде кижи, байла, ийт те јиир арга јок, ӱрелип калган курсак ла элеген, ӱлтӱреген, чириген кийим-тудум эдер бӧс керегинде айдылган. Эмезе кижиниҥ эш кереги јок ижине учурлалган.
2. Jаман сескен ийт чилеп, айлынаҥ качар.
3. Ийт јастыкту уйку јок,
Уйан каанду амыр јок.
4. Jаман ийт тегин ӱрер, јалку кижи куру сӧс болор.
5. Бир ийт кӧрӱп ӱрет,
Бир ийт кӧрбӧй ӱрет.
6. Ийт ӱрӱжин салкын апарар,
Куру сӧс јерде калар.
7. Ийт соксоҥ, ээзин соккондый билдирер.

IV. Ийт — алтай табышкактарда
1. Ыргай сегис (ийттиҥ эмчеги)
Ылтам эки (беениҥ эмчеги)
Тӧрӧй тӧрт (уйдыҥ эмчеги)
Тӧртӧн эки (тӧӧниҥ эмчеги)
2. Сула берзе — јибейт,
Сӧӧк берзе — јийт.
3. Ӱч айланып, «кӱч» этти.
4. Оймокчо кара немени кургадып болбодым. (Ийттиҥ тумчугы)
5. Орын алды он курут,
Онылазы јаш курут.
(Кӱчӱктӱ ийттиҥ эмчектери)
6. «Кылт» эдип, кылыжын суурат. (Ийт тилин чыгарганы)
7. Калыр-кӱлӱр сала берди,
Каргадай кийнинеҥ маҥтады. (Айыл кӧчӧ берерде, ийт кийнинеҥ барганы)
8. Кижи ле оныҥ јажаган јажына учурлаган табышкак:
Он — ийт,
Jирме — тийиҥ,
Одус — бӧрӱ,
Тӧртӧн — тӧчӱн,
Бежен — белек,
Алтан — куйак,
Jетен — кожууш,
Сегизен — булгууш,
Тогузон — сокы,
Jӱс — јымыртка.

Ийтке учурлаган ӧрӧги кеп-куучындар, кеп, укаа сӧстӧр, табышкактар тегиндӱ айдылбаган. Кижиге болушту, кару аҥ учун ол кӧп катап мактаткан. Ийт кижиниҥ чындык најы-нӧкӧри, айыл каруулдайтан, мал кабыргандарга казыр бӧрӱлерле, оноҥ до ӧскӧ аҥдарла удурлажатан бӱдӱмјилӱ тынду. Оныҥ учун кижи оны куучынга, чӧрчӧккӧ, кеп сӧстӧргӧ, табышкактарга, јылтоолошко кийдиргени ол.

Ийт јылга учурлалган кыска бичимелимди Алтайыстыҥ јарлу ӱлгерчизи Борис Укачинниҥ «Jаҥы јылдыҥ јаҥары» деген ӱлгеринеҥ алган ӱзӱкле тӱгезедим:
Канча ла катап кар јааза,
Башкызындый ла ару,
Башкызындый ла кару,
Башкызындый ла јараш,
Карын да ак, карын да јаш.
Кандый да солун чыкырап јадар,
Кандый да солун шӱӱлтелер айдар.
Он эки айдыҥ ӧткӧнин сеспедим,
Ойто ло келди Jаҥы јыл —
Озогы тооло — Ийт јыл.
Сӱӱндирбеген сӱӱнчи келди бе?
Ычкынып ийген ырыс келди бе?
Теҥери ајыктап, телекей тыҥдайдым,
Тегиннеҥ теере јылдыстар тоолойдым.
Айт, Jаҥы јыл, нени экелдиҥ?
Каалгаҥ кандый да элбек ачылат,
Карыҥ кандый да сӱмелӱ чыкырайт.

Борис Укачин бу ӱлгеринде улустыҥ јаҥы јылдаҥ кандый да куулгазындый сакылта сакыганын, јаҥы јыл кажы ла кижиге ырыс экелерин, јӱрегиниҥ аалгы тӱбинде јажытту санаазын ижемјилеп койгон.
Эрјинелӱ Алтайыста јуртап јаткан калык-јоныстыҥ келип јаткан Ийт јылда ижемјизи, сӱӱнчизи, сӱӱжи, су-кадыгы элбек эжигинеҥ сӱмелӱ чыкырап кирзин деп кӱӱнзейдим.

Ээлгелӱ алкыш берзин,
Эрјинелӱ салым берзин

Эне јерин байлап, бажырып-мӱргӱп јӱретени алтай албатыныҥ јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери јаҥдап келген чӱм-јаҥы. Эне јер ээлӱ, ого бажырып, алкап-алканып, Алтай-Кудайынаҥ болуш, алкыш-быйан, курчу-куйак сурап, јаҥынаҥ тудунып јӱрген улус, биле, албаты эҥке-тоҥко, ырыс-кежиктӱ, амыр-энчӱ јадын-јӱрӱмдӱ јӱрер.
Кирген јаҥы јылла, Чага байрамла эл-јонды, кычыраачыларды сӧстиҥ ийдезин, байын, учурын билер ӧрӧкӧндӧр алкап јат.

Эре-Чуйдаҥ Керек Сопо
Чагада саҥныҥ алкыштары
Ак мӧҥкӱ бӧрӱктӱ,
Кара кӧчкӧ эдектӱ
Алтайыма баш болзын!
Ары кӧргӧн аҥкылар,
Бери кӧргӧн мӧҥкӱлер,
Jылан бажы сойылды,
Jыл бажы эбирилди.
Эски јылыс элес этти,
Jаҥы јылыс јанып келди.
Jайа баспас јайлуларыс,
Кыйа баспас кыштуларыс.
Эбире турган арказы
Эмил-сайлу кузукту,
Айландыра турган тайгазы
Алтын-мӧҥӱн јӧӧжӧлӱ
Алтай јерим!
Чӧӧк, Кайракан!
Колтыгаарга коргодогор!
Койныгарга сыгындыраар!
Тыму јолын тузалагар!
Jаман келзе, кыйладаар.
Чӧӧк, Кайракан!
Алтай јерим, Кайракан!
Ару саҥыс, ак чачылгабыс!
Обоо јаны слердиҥ болзын,
Омок јӱрӱм бистиҥ болзын.
Чӧӧк, чӧӧк, Кайракан!
Таш очогым маты болзын,
Талкан-кӱлим обоо болзын,
Тапкан-јӧӧгӧн тайга болзын.
Балкажыла байыткан
Бай Алтайым!
Тобрагыла тойдырган
Торко кептӱ Алтайым!
Тоозылбайтан конок береер,
Торолобойтон азык береер.
Чӧӧк, чӧӧк, Кайракан, Алтай јерис!

Кан-Оозы аймактаҥ Эчиш Тоедов:
Кан-Чарас алтайым,
Канча турган ӧзӧгим,
Кайракоон баш болзын!
Кышкы кӱнде карлу,
Jайгы кӱнде јаҥмырлу,
Кайракоон баш болзын!
Айлу-кӱндӱ Алтайга
Айылдап келдис, ӧрӧкӧн,
Кӱн бырканду Алтайды
Кӱндӱлеп келдис, ӧрӧкӧн.
Кайракоон баш болзын!
Отура тӱжӱп мӱргӱдис,
Оноҥ ары бажырдыс.
Кайракоон баш болзын!
Кӱнчыгышту Алтайым
Ай јанына болгожын
Алтын-мӧҥӱн кайа бӱткен,
Арказы болгожын
Алтын-мӧҥӱн агаш бӱткен
Алтын Туу деп алтайым,
Актаҥ сӱттеҥ амзагар.
Чӧ-ӧк дедим!
Эргек бийле томдойын,
Эки тажуур бодогор.
Алаканла томдойын,
Алты аркыт бодогор.
Кайракоон баш болзын!
Эки азым чай астым,
Эриги јок ичигер.
Алты казан чай астым,
Ары јанаҥ амзагар.
Кайракоон баш болзын!
Тӧрт талалу Алтайым,
Тӧрбӧт ойрот каандарым.
Кайракоон баш болзын!
Тогузон айгыр мал туткан,
Тогузон јылга кур туткан
Элге-јонго быйанду
Эне болгон Алтайым.
Кайракоон баш болзын!
Эне Кырлык алтайым,
Эл баскан тууларым.
Чарас бажы тайгалар,
Чаҥкыр бӱткен алтайым.
Кайракоон баш болзын!
Мӧш агажы јаблак болгон,
Мӧҥкӱ кары сузун болгон.
Jаш агажы јаблак болгон,
Jааган кары сузун болгон
Эрјинелӱ Алтайым,
Эрке тынду талайым.
Кайракоон баш болзын!
Айу јаткан арташтар,
Тӱлкӱ јаткан тӱкештер.
Кайракоон баш болзын!
Чӧ-ӧк дедим!
Айлу-кӱндӱ теҥерим,
Ай бырканду албатым.
Кайракоон баш болзын!
Ай јаҥыда алкап келдим,
Кӱн јаҥыда кӱндӱлеп келдим.
Ак ийнектиҥ урагын
Алып келдис, амзагар.
Кайракоон баш болзын!
Ийт јыл айлан келди,
Койды-малды корып турзын.
Ай бырканду албатыма
Алкыжаардаҥ беригер,
Ал санаазын јарыдар.
Кайракоон баш болзын!
Мӧҥӱн болгон тайгалар,
Мӧш агашту Алтайым,
Мӧндӱр-Соккон ичинеҥ
Алкап јадым, ӧрӧкӧн.
Кайракоон баш болзын!
Бай Ӱлгенниҥ балазы эдис,
Бакты каанныҥ јеени эдис.
Кайракоон баш болзын!
Алтайымнаҥ алганым,
Албатынаҥ тапканым
Ак ийнектиҥ урагы
Ак сӱдинеҥ амзагар.
Кайракоон баш болзын!
Чӧ-ӧк дедим, ӧрӧкӧн!
Кӱски турган јеримнеҥ
Кӱкӱрт эзин тайанган,
Jаскы турган јеримнеҥ
Jалкын эзин тайанган.
Кайракоон баш болзын!
Аргымак атка болгожын
Канат берген ӧрӧкӧн.
Албатыга болгожын
Курчу берген ӧрӧкӧн.
Кайракоон баш болзын!
Алтын казык ӧрӧкӧн.
Кайракоон баш болзын!
Темир казык айланган
Jети јакшы тӧрӧгӧн,
Jер-Алтайдыҥ ӱстинде
Jети Каан деп јылдызым,
Jети јаан баатырым,
Jергележип келигер.
Актаҥ-сӱттеҥ амзагар,
Алкыжаардаҥ беригер,
Албатыны курчагар.
Чӧ-ӧк дедим!
Ак сагалым сыймадым,
Алкы бойым бажырдым.
Кайракоон баш болзын!
Элим-јоным једип келт,
Jетен јӱзӱн албаты
Кудайым деп бажырып келт.
Кайракоон баш болзын!

Клим Богдановтыҥ алкыжы
Ак айасты јылыткан,
Кӧк айасты јарыткан.
Ак айаска айдынып јадым,
Кӧк айастаҥ суранып јадым.
Jер-Алтайдыҥ киндиги —
Эре-Чуйым, эне чӧлим.
Алтай јерим, Алтай-Кудайым,
Алкыш болзын, быйан болзын.
Эне чӧлимди эбирип јӱрейин,
Ада калыгымды айланып јӱрейин.
Ажу јерге јаҥды тудайын,
Аржан сууларды байлап јӱрейин.
Тобрагыла тойдырган,
Балкажыла байыткан
Эре-Чуйым, эне чӧлим
Эзен турзын качан да.
Салкыныла сергиткен
Ээлӱ, байлу тайгаларым.
Ас та болзо албатым
Алтайында амыр јатсын.
Алкыш болзын,
Быйан болзын, Алтай-Кудайым!
Торт толыкту Алтайым,
²рӧ турган Кудайым,
Jаманымды чечейин,
Jастырамды тӱзедейин.
Арка-сыным артабазын,
Аргалу кӱчим астабазын,
Jаактуга айттырбайын,
Jарындуга туттурбайын,
Алкап койоор, Кайракан!
Кыр јолына чыкпаан эдим,
Куш ӱнин чачпаан эдим,
Балык туунјызын буспаан эдим,
Jре-Алтайымнаҥ алкыш-быйан сурайдым.