Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Шашыкман ба эмезе Чабышкан ба?

13.02.2018

Эриккенде чертетен
Эмил сайлу кузук бар.
Эдискилеп ойнойтон
Эне Шашыкман Алтай бар.

Кажы ла кырда, сууда, тайга-ташта бойыныҥ јебрен ӧйлӧрдӧ адап койгон ады-јолы бар. Jе ӧйлӧ кожо олордыҥ кӧп сабазыныҥ аттары кубулып, бӱткен тазыл-тамырынаҥ, учурынаҥ ырай берген. Кийнинде олорды јартап болбой, оҥоры-тескери шӱӱлтелер боло берет. Мындый айалгалар анчада ла јурттардыҥ топонимиказында улам ла сайын учурап јат. Керек мынайда ла барза, ада-ӧбӧкӧлӧрис учурлап, байлап-чуулап адап койгон јерлердиҥ чындык аттары ундылып, јоголып калар деп чочыду бар. Айдарда, бу сурактыҥ аайына чыгарга, кандый да коштой јаткан калыктардыҥ сӧстӧринеҥ, сӧзликтеринеҥ казынбай, бойлорыстыҥ ла билим-билгирлеристи тузаланар керек.

Мында элдеҥ озо јербойыныҥ тургун јаан јаштулардыҥ јетирӱлерин, јердиҥ географический айалгазын, озогы шиҥжӱчилердиҥ тӱӱкилик јетирӱлерин кыракы шиҥдеп кӧрӧр керек.
Бистиҥ Оҥдой аймакта Шашыкман јурттыҥ ады «Чабышкан» деп сӧстӧҥ турган деген шӱӱлте эмдиги ӧйдӧ элбеде јайыла берди. Чабышкан деп ат Е. М. Чапыевтиҥ 1991 јылда чыккан «Ономастика Горного Алтая» деп бичигинде баштапкы катап айдылып јат. Автор бу атты «Жау-шапкан» (рубились) деп кыргыз сӧстӧҥ келген деп јартайт (стр. 41). Туку кажы алтайдагы кыргызтар, та кажы чакта бистиҥ јурт турган јерге чабыжып-јуулажып јӱрӱп, «жау-шапкан» болзын деп адагандарын аайлаар арга јок. Кандый ла озогы керекте оны керелеп, бӱдӱмјилеп турган тӱӱкилик јетирӱ болор керек, је мында олор јок.

Чабышкан деп атты тургун јаан јаштулар билбес те эмтир. «Ондый ла неме укпадыс, Шашыкман ла болгон эди» деп айдыжат. Тургун улус билбесте, тууразынаҥ келип, канай укаркаарыс.
Бу бичимелде мен бойымныҥ ла санаа- шӱӱлтемди, укканымды-билгенимди айдып турум. Jӧп эмес улус бойлорыныҥ санаа-кӱӱндерин айткай.

Эмди тӱӱкилик јетирӱлерди кӧрӱп ийектер. 19-чы чактыҥ учы јаар Туулу Алтайга билим керек-јарактарыла јӱрген јарлу билимчилердиҥ бичиген бичиктери бар. Олордыҥ бирӱзи, немец укту В. В. Радловтыҥ 1893 јылда Лейпцигте чыккан «Из Сибири» деп бичиги. В. В. Радлов 1860 јылда бистиҥ Туулу Алтайла јорыктап, Урсул ичиле кӱӱк айдыҥ 26-чы кӱнинде Коротынаҥ Шашыкманды ӧдӱп, Оҥдойго јеткени керегинде бичип јат «Переехали верхом Короты и поехали вниз по Урусулу.

Переправились через две речушки Талду и Шашакман…, в долине много больших участков земли окружены частоколом и превращены в пашню. К пашням подведены канавки… на левом берегу Урусула их приходится искусственно орошать по нескольку раз за лето». («Из Сибири». 1893 ј., стр. 26.). Радлов бу јерди ӧдӱп јадала, ондо чедендеп, сугарылып турган кӧп кыралар керегинде ле онойдо ок ӧзӧктӧ лӧ кырлардыҥ эдектеринде кӧп уй-мал отоп јӱргенин бичийт: «…В долине и по склонам гор паслись многочисленные стада» (с. 26.). Бичиген јерлердиҥ аайын кӧрзӧ, ондо кӱнбадыш келтейинеҥ Коротынаҥ ала Шашыкманныҥ кӱнчыгыш келтейинде Каранту-Кобы деп јерлер керегинде айдылган эмтир.

База бир шиҥжӱчи-статист С. П. Швецов 20-чи чактыҥ учында каанныҥ јакарузыла јердиҥ реформазын белетеер экспедицияла јорыктап, «Кочевники Бийского уезда. Горный Алтай и его население» деп бичикти 1890 јылда чыгарган. Ондо Шашыкман керегинде база айдылып јат «… по реке Шашыкман кочуют 43 аила… Летовки находятся за поскотиной, а зимовки в поскотине, которые огорожены пашнею. Для орошения сенокосов и пашен есть 4 арыка, которыми пользуются поочередно». (Инородцы Бийского уезда. Т.1, стр. 156. 1890 г.).

Бу эки јетирӱнеҥ кӧрзӧ, Шашыкманныҥ тургун эл-јоны ол ӧйлӧрдӧ мал азыраарыла коштой, аш отургызып, олорды сугаратан эп-аргаларды (ирригационная система) элбеде тузаланган эмтир. Ол субактардыҥ орды эмди де Шашыкман ичи ӧрӧ Кызыл Таш деп тууныҥ эдегинде иле кӧрӱнип јат. Ол јердиҥ ады Субак деп адалат. Археологтордыҥ шиҥдегениле, ол субактыҥ тӧзӧлгӧн ӧйи 8-чи чакка, тӱрктердиҥ ӧйине келижип јат. Jербойыныҥ эл-јоны озодо оны «бурут» албатыныҥ субагы деп айдыжатан.

Ӧрӧги јетирӱлердеҥ кӧрзӧ, ол ӧйлӧрдӧ кыраларды айландыра текши чедендеп тургулайтан эмтир. Чеденниҥ база бир ады – ман болор. Ӧйлӧ кожо ол сӧс табынча ундылып, јӱк ле кезектей топонимикада артып калган: Jаламан, Эликманар, Шашыкман. Jаан јаштулардыҥ айтканыла, озодо чеден-манды шаашкактап тудуп, «шаашкакту ман» деп айдатан. Шашыкман јурт турган јер (эмдиги Jеҥӱниҥ оромы) коболы сӧӧктӱ улустыҥ кыра сӱрӱп, арба отургызып турган јери болгон эмтир. Олорды сугарган субактардыҥ орды Сайламан кырдыҥ тӱштӱк келтейинде кезектей артып калган.

Бу ӧрӧги јетирӱлердеҥ кӧрзӧ, эмдиги јурт турган ӧзӧк Шаашкактуман деп адалып, табынча Шашыкман болуп калган.
Шашыкман ӧзӧктиҥ оҥ јанында, Урсул кечире, Jудукман деп арал турат. Jудук – јыду деп сӧслӧ койу агаштарлу, јыраа-јыгындарлу ар-бӱткендик объектти (арал, тайга, арка) адап јат. Алдында ӧйлӧрдӧ бу сӱреен койу, јыш арал болгон дежет. Айдарда, ол ажыра мал-аштыҥ белен ӧдӱп болбос айалгазын кӧрӱп, чеден-манга тӱҥейлеп, Jудукман деп адаган.

Jурттыҥ тӱндӱк келтейинде Сайламан деп кыр туруп јат. Бу тууныҥ кӱнбадыш учы јаар кобы-јиктеринде јебрен кӧчкӧлӧрдӧҥ арткан сай таштар, корумдар сӱреен кӧп. Оны ӧрӧ мал-аш база чыгып болбос. Айдарда, јербойыныҥ эл-јоны кыразын мал-аш тепсебезин деп, ман, чеден тудуп, онойдо ок манга тӱҥей ар-бӱткендик айалгаларды (Jудукманныҥ аралын, Сайламан кырды) эптӱ тузаланып, јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери кыра ижин бийик кеминде ӧткӱргендер.
Адакыда бу ӧрӧги айдылган тӱӱкилик, географиялык ла јербойыныҥ полевой јетирӱ-материалдарына тайанып, Шашыкман деп ат кайдаҥ келгенин јарт билип алар арга бар.

К. ОЙНОТКИНОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина