Алтайдын Чолмоны

«…Алтай тилигерди ундыбагар, балдар!»

16.02.2018

Кажы ла јыл республиканыҥ школдорыныҥ эҥ артык, јозокту иштӱ ӱредӱчилери калада туштажат. Олордыҥ ченемелин ӱлешкен айас кӧрӱ-маргаанда туружары 26 јылдыҥ туркунына јакшынак јаҥжыгу болуп калды. Быјыл кочкор айдыҥ 12-16 кӱндеринде «Педагогиканыҥ устарыныҥ неделези» ӱредӱчилерди катап ла калада јууды.

Неделениҥ туркунына ӧдӧр деп темдектелген кӧрӱде ӱредӱликтиҥ 75 ишчизи туружат. Сегис башка номинация-ууламјыныҥ кажызында ла бойыныҥ јеҥӱчилиниҥ ады-јолы неделениҥ учында јарталар. Эмди тургуза тартыжуныҥ кидим ӧйи. Номинациялар јылдыҥ ӱредӱчизи, јылдыҥ таскадаачызы, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ эҥ артык ӱредӱчизи, су-кадыктыҥ эҥ артык ӱредӱчизи, «Кижини таскадары», «Jӱрегимди балдарга бередим», «Удура алтам», «Алтай Республикада ӱредӱликтиҥ озочылы» деп ууламјыларга бӧлӱнди. Калганчы ууламјы кӧрӱге быјыл баштапкы катап кийдирилген. Анда ӱредӱликте башкараачылардыҥ ижин бӱдӱрип тургандар туружар. «Удура алтам» деп ууламјыда психологтор, логопедтер, дефектологтор ло сурдопедагогтор туружат. «Кижини таскадары» деп ууламјы мынаҥ озогы јылдарда «Эҥ «классный» классный» деп адалган болгон.

Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери ортодо республикан гимназияда «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ урогы: ФГОС-тыҥ некелтелери» ле «Ӱренчиктердиҥ једимдерин баалаары» деп темалар аайынча ачык эрмек-куучын ӧтти. Бу дискуссия «Педагогиканыҥ устарыныҥ неделези» деп кӧрӱ-конкурстыҥ ченелтелериниҥ тоозына кирет. Мында республиканыҥ јурттарынаҥ келген сегис ӱредӱчи ижиндеги уур-кӱчтер, тутактар ла оны ӧдӱп чыгарында кандый эп-аргалар тузаланып турган ченемелиле коллегаларыла бир сааттыҥ туркунына ӱлешти.

Ачык эрмек-куучын ӧдӧр ӧйдӧ айдылган шӱӱлтелерле болзо, берилген ишти табылу да бӱдӱрер, кезикте кандый ла иш берзе, тӱрген бӱдӱрип, программаны озолоп то турар балдар туштайт. Анчада ла башка-башка укту-тилдӱ балдар бир класста јуулганда, тилдиҥ ӱредӱчизиниҥ алдында аҥылу амадулар тура берет. Олорды теҥ-тай ӱредип, билгирлери бир уунда, бир кеминде болор эдип, ӱредӱчи кандый ла эп-арга бедирейт. Бу айалга јанынаҥ ӱредӱчилердиҥ кажызында ла бойыныҥ шӱӱлтези ле ченемели бар эмтир.

Баштамы класстарды божоткон кӧп балдар республикан гимназияда ӱренерге кӱӱнзейтени јажыт эмес. Ол јанынаҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Аруна Петровна Адышева каруу берди: «Баштамы класстарда алтай тил ӱренбеген эмезе алтайлап јакшы билбес кайлык балдар бистиҥ школдыҥ 5-чи клазына кӧп келет. Олордыҥ кӧп сабазы айлында ада-энезиле алтайлап куучындажып турганы иле болот. Jе кандый да шылтактардаҥ улам бу балдар алтай тилдиҥ урокторын албаганы јарталат. Мындый учуралдар анчада ла каланыҥ школдорында ӱренген балдар ортодо туштап туру. Бу балдарла таҥынаҥ иштезе, олор 7-8 класстарда тӱҥей ле ӧскӧ ӱренчиктердиҥ билгирлерине тӱҥейлеже једижип турганын темдектеерим».

Бого тӱҥей учуралдар Кош-Агашта, Чамалда ла бир-эки орус биле јадып турган алтай јурттардыҥ школдорында база туштайт. Jе бала балдарла најылашканы, олордыҥ куучын-эрмегиниҥ кӱрмелин јаантайын угуп турганы алтай тилди тӱрген ӱренип аларына болушту болот.

ФГОС-тыҥ некелтелерине келиштире иштеер аргаларды ончо толо тузаланары керегинде куучында ӧмӧлик иштиҥ тузазы чокымдалды. Ӱредӱчилердиҥ айтканыла болзо, ӧмӧлик иш таскамал ишке бодолот. Алтай тилди јакшы билбес, јӱрӱмде алтайлап куучынданбай турган бала мындый ишти јакшызынып бӱдӱрер аргалу. Нениҥ учун дезе ӧмӧлик урок ого ӧскӧ балдардыҥ карууларын угар арга берет, олор бой-бойына болужып ӱренер. Эрчимдӱ иштӱ балдарды кӧрӱп, эмеш эреҥистелип отурган бала керектӱ болгодыйын талдап, бойында тузаланар арга болот.

Ӱредӱчи ӱренчиктердиҥ ижин баалаганын кӧргӱзерге, баланы мактап айтканы јолду. Онызы баланыҥ ӱренер кӱӱнин кӧдӱрер, кӧкӱдер. Jе урокто ӧй јетпей турганынаҥ улам, јӱк ле кӱнликке ле журналга темдектер тургузылат. Сӧслӧ кажы ла баланыҥ једимин аҥылап айдарына ӧйди тӱҥей ле келиштирип турар керек деп шӱӱлте эдилди.

Чынын айтса, бойыныҥ тӧрӧл тилин кажы ла бала јаштаҥ ала билер учурлу. Эмеш јаанап, балдардыҥ садына барганда, бу иш анда иштеп турган таскадаачылардыҥ болужыла улалар керек. Нениҥ учун дезе оогош бала кандый ла таскамалга тӱрген ӱренижип, темигип келер јаҥду. Алтай кӧгӱстӱ, алтай кӧрӱмдӱ улус чыдазын деген амаду тургузылып турган болзо, бу ишти чындаптаҥ ла балдардыҥ садынаҥ баштаганы јакшы болор эди. Балдарга «Алтайдыҥ ээлери слер, алтай тилди билер керек» деп јартап, бу оҥдомолло башкарынары элдеҥ озо ада-энедеҥ камаанду. Эмди кӧрӱп турза, туура јерлердеҥ келген кино согоочылар, тӱӱкичилер бистиҥ Алтай јерис керегинде сӱрекей кӧпти билер. Тургун јаткан јонныҥ балдары алтай тилин де керексибей барганы канайып ачымчылу болбос. Jеристи, тилисти чеберлеп алар амадула алтай кӧгӱстӱлерди тӱймедип, бу ишти токтотпос керек.

1970-1980 јылдарда партияныҥ райкомыныҥ качызы болзоҥ, алтайлап куучындап билери јазымы јок бӱдӱретен некелте болгон. Бу јамыга келгендер алтай тилле куучындажарга, кӧҥкӧрӧ тӱжӱп туруп ӱренип алатан. Оныҥ кийнинде, качан јаҥга Алтай Республиканыҥ башчызы болуп В. И. Чаптынов келген ӧйлӧрдӧ, кандый ла јаҥныҥ бажында турган башкараачы алтай тилди билерине јаан ајару, некелте эдилген эди. Баштапкы ӧйлӧрдӧ кем де удурлашпаган, кажы ла јамылу кижи алтай албатыны тооп турганын кӧргӱзип, тилди ӱренерге чырмайган. Jе ол ӧйлӧр анайып ла араайынаҥ ырап, јакшынак баштаҥкай јол алынбай калды.

Эне-адалар балдарыныҥ орустап турганыла оморкоп, «а бис оны ӧнӧтийин ӱреткен эмезис, ол бойы ла «Карусель» ле «Дисней» каналдарды кӧрӱп, орустап куучындаарына ӱрене берген» деп айдыжары база кӧптӧй берди. Су-алтай јуртта јаткан улустыҥ балазы мынайып ла орус тилге јайылып баштайт. Эки тил билгенинде јаман јок, је тӧрӧл тилин ундытпазы чикезине ле эне-аданаҥ камаанду.

Алтай тилди ӧҥжидер деген курч сурак «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте, тилле колбулу сурактар кӧрӱлген јуундарда катап-катап ла кӧдӱрилип јат. Бу ла ӧйдӧ, «кату эт тишке кысталар» дегендий, кезик эне-адалар балазы школдо алтай тилди ӱренбес деп угузу бичик табыштыргылайт. Кандый ла оҥдомолду кижи болор аргалу. Jе угар болзо, балазына улус ӧскӧ ороондордыҥ тилин ӱренер јол ачып тура, алтай тилдеҥ мойноп туратан эмтир. Балазыныҥ канына шиҥген, кӧксине томылган тӧрӧл тилин «орус тил — улу тил» деп оҥдомолло башкарынган эне-ада акту бойлоры кол салып, мынайып ла айрып салат. Ӱредӱге кӱӱндӱ балага тилин билгени канча да ӧскӧ тил ӱрензе, бир де тутак болор аргазы јок деп, ончо ӱредӱчилер јӧпкӧ келди.

Бойына ајаруны јилбилӱ јетирӱзиле Турачак аймактыҥ Курмач-Байгол јуртыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Марьяна Владимировна Сумачакова этти:
— Курмач-Байгол јуртта чалканду ла орус укту улус јуртайт. Оныҥ учун кошмок укту балдар класстарда туштап турганы кайкал эмес. Чалканду тил алтай тилге тӱҥейлеш учун бу ӱренчиктерге алтай тил јеҥил ӱренилет. Орус балдарга эмеш кӱчке келижет. Урокто тузалангадый јакшы сӧзликтер суруда учун, балдар тетрадьта бойлоры сӧзлик јазайт. Газеттерде тилдиҥ урогына болушту толыктар бичилип турган болзо, база јакшы болор эди. Аймактыҥ «Истоки» газединиҥ бир бӱгин алтай тилле чыгарзын деп сурак кӧдӱрилген болзо, биске, тилдиҥ ӱредӱчилерине, база болуш болор эди деп сананадым. Анайда ок ГТРК-да алтай берилтелер четверг кӱнде таҥ эртен, улустыҥ сыраҥай ла бош јок ӧйинде — ижинде, ӱренчиктер школдо јӱрген ӧйдӧ ӧдӱп калатанын ајаруга алгадый айалга. Оны эҥирге эмезе амыраар кӱндерге кӧчӱрген болзо.

Ачык эрмек-куучынныҥ учында республикан гимназияныҥ ӱредӱчизи, жюриниҥ турчызы Анжела Борисовна Чендекова дискуссияныҥ турултазы керегинде мынайда айтты:
— Ӧткӧн јылдарда республикан ИПКРО-до алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязы тӧзӧлгӧн эди. Бӱгӱнги ачык эрмек-куучында јӧптӧшкӧниле, ӱредӱчилер бойлорыныҥ јетирӱлерин ол ассоциацияныҥ сайтына салар болды. Алтай укту эне-адалар балазына тилди ӱредери јанынаҥ бичип турган јӧпти келер ӧйдӧ бичитпей токтодоры јанынаҥ суракты депутаттарга јетирери ле кажы ла алтай кижи тилди балазына кыйалтазы јогынаҥ ӱредери јанынаҥ сурактыҥ аайына чыгары база депутаттарга молјолоры јӧптӧлди.

М. ЯБЫКОВА