Алтайдын Чолмоны

«Эҥ озо сӧс болгон…»

20.02.2018

Алтайда бичиктер чыгарар иште, кӧчӱриштерде ле чӱмдӱ литературада эрчимдӱ туружып, олордыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетиргендердиҥ тоозында Сергей Сергеевич Торбоковты адаарга јараар. Литературада псевдоним ады Токшын Торбоков. Сергей Сергеевичтиҥ республиканыҥ, оныҥ калыктарыныҥ ич-кӧгӱс ӧзӱмине эткен ижи, бӱдӱрген керектери бийик бааланган. Ол Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган государственный сыйдыҥ 2017 јылдагы лауреадыныҥ адын адаткан. Алтай Республикада јаан тоомјылу ла тереҥ учурлу бу сыйдыҥ 2017 јылдагы лауреадыныҥ бийик адын онойдо ок РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ председателиниҥ сопредседатели, Чӱмдӱ сӧстиҥ академиязыныҥ академиги Бронтой Янгович Бедюров адаткан.

Аш кылгада, бала јашта
С. С. Торбоков 1954 јылда Шабалин аймакта Беш сууныҥ јанында турган Шыргайты деп јараш јуртта јаан биледе чыккан. Ол јаштаҥ ала јаан улустыҥ кеп-куучындарын, чӧрчӧктӧрин, соојындарын угарын сӱӱген. «Алтай баатырлардыҥ» 1-кы томы кепке базылганы уулчактыҥ алтай чӱмдӱ сӧскӧ јилбӱзин там тыҥыткан. Jаан улуска баатырлар керегинде кычырып, уулчак сӧстиҥ кӱрмелгезине, байына, учурына сезими јаанаган. (Куучынысты тӱргендедип, озолодо айдып ийели. Канча јылдар ӧткӧн соҥында, Сергей Сергеевич бичик чыгармада иштеп тура, табары кӱч боло берген «Алтай баатырлардыҥ» 1-кы томын такып чыгарар амаду тургускан ла оны бӱдӱрген). Тӧс таайы журналист, бичиичи Улужай Садыков ижи аайынча ары-бери јӱргенде, олордыҥ айылына улайын токтоп, бойыла кожо бичиичи, корреспондент улусты экелетен. Онызы уулчактыҥ сӧслӧ иштеген улуска тоомјызын база тыҥытканы јарт.

Ада-энези, балдарына ӱредӱ берер амадула, 1965 јылда Шабалин јуртка кӧчкӧн. Мындагы орто школдо алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Мария Викторовна Охрина ӱренчиктериниҥ алтай тилге, литературага јилбӱзин ойгозып, јӱректерине сӱӱштиҥ, оморкоштыҥ одын камыскан. Бу ӱредӱчи бойыныҥ ӧйинде Лазарь Кокышевле кожо ӱренген. Ол оныҥ јайаан иштерин сӱреен сӱӱген деп, С. С. Торбоков эске алынат.

«Бис студенттер, јиит јӱректер…»
1971 јылда јиит уул Горно-Алтайсктагы педагогический институттыҥ филология факультединиҥ алтай бӧлӱгине кирген. Оныҥ студент ӧйлӧринде алтай литературада Эркемен Палкинниҥ, Аржан Адаровтыҥ, Лазарь Кокышевтиҥ, Кӱӱгей Тӧлӧсовтыҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де эҥ эрчимдӱ иштеген тужы болгон. «Мен бу улустыҥ бастыразыла таныш болгом, олорло куучындажып јӱргеним, олордоҥ кӧпкӧ ӱренгеним учун бойымды ырысту кижи деп чотойдым — деп, Сергей Сергеевич айдат. – Онойдо ок кӧстиҥ чогындый, кӧгӱстиҥ ойындый «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте бичимелдерим чыгып баштаган. Бронтой Бедюровло 1972 јылда танышканым мениҥ јӱрӱмиме, јайаандык јолыма јаан камаанын јетирген. Бу ойгор санаалу кижи мени «ай-уй» деп айдып, салымымда кӧпкӧ ӱреткени, кӧп эп-сӱмелер айдып бергени учун јаан быйанду јӱредим».
Ол ыраак 1975 јылда бойыныҥ баштапкы бичигин — «Студенттердиҥ јазын» — кепке базып, ады-јолы јарлана берген. Jашӧскӱримниҥ јӱрӱмин, ич-телекейин кӧргӱскен, ачкан баштапкы бичигин чыгарганынаҥ бери канча суулар аккан, канча катап кӱнди ай, айды кӱн ээчиген, јылдарды јылдар солыган… Кӧп иш эдилген.

Jаан јолго чыкканы
«Черӱниҥ кийнинде, 1976 јылда, мен «Алтайдыҥ Чолмонына» келип иштегем. Мында мен ижимди кичӱ корректордоҥ баштагам. Jарлу кӧп бичиичилер де, журналисттер де бу иштеҥ баштаган эмей. Ол алтай тилге, эрмекке темигип, учурын тереҥ оҥдоорына тыҥ ӱредип јат. Оноҥ кӧчӱреечиниҥ чӱмдӱ ле кӱч ижине кӧчкӧм. Кӧчӱреечилердиҥ бӧлӱгинде јаан ченемелдӱ улус — Николай Андреевич Тадыкин ле Клара Мефодьевна Макошева — иштеген. Бир ай олордыҥ кату некелтелӱ ӱредӱзин ӧдӱп, бойым кӧндӱге бергем. Ол ӱредӱм, ижим учун «Алтайдыҥ Чолмоны» тӧрӧл газедиме база јаан быйаным» — деп, С. Торбоков айдат.

Бронтой Янгович Алтайында иштеп јӱргенде, тӧп кылык-јаҥду, иштеҥкей ле јайалталу Токшынды кожо иштеерине кычыратан. Онойып, ол областьтыҥ телерадиокомпаниязыныҥ јааны болуп тура, Токшынды кӧчӱреечиниҥ ижине база кычырган болуптыр.

1985 јылда Бичиичилер биригӱзине литературный консультанттыҥ ижине алган. 2004 јылдаҥ ала Сергей Сергеевич «Ӱч Сӱмер» деп бичик чыгармада баш редактор болуп иштеген. «Бичик чыгармада чӱмдӱ (художественный) бичиктердиҥ рукописьтериле иштеерге келишкен. Чӱмдӱ сӧстиҥ ле окылу газеттиҥ тили башка. Оноҥ озо, 1980-1984 јылдарда, бичик чыгармада корректордыҥ ижин де бӱдӱргем. Тургуза ӧйдӧ редактордыҥ јаан каруулу ижин бӱдӱрип турум» — деп, С. С. Торбоков куучындайт. Бу иште ол чӱмдӱ бичиктердеҥ башка «Эл-Алтай» ла «Мир Алтая — Алтай телекей» деп журналдарды, алтай поэзияныҥ «Алтай ӱлгерлик» деп антологиязын, ӱй улустыҥ прозазыныҥ «Кебеделдӱ келин кеп» деп јуунтызын ла ӧскӧ дӧ кӧп-кӧп бичиктерди тургузарында, редактировать эдеринде турушкан.

Сергей Сергеевич кайда ла тӧс ижиле коштой, айылында кӧчӱреечиниҥ ижин апарган. Бойыныҥ ӧйинде ол Мустай Каримниҥ «Узак-узак бала туш», Гогольдыҥ «Тарас Бульба» бичиктерин ле Чеховтыҥ куучындарын мӧрлӱ кӧчӱрген. Онойдо ок оогош болчомдорго «Телекейдиҥ калыктарыныҥ чӧрчӧктӧри», «СССР-дыҥ калыктарыныҥ чӧрчӧктӧри» ле «Эрјине чӧрчӧктӧр» деп јакшынак кӧчӱрме-бичиктерди сыйлаган.

Кудайдыҥ сӧзин кӧчӱргени
Кӧчӱриштеги эҥ јаан ла каруулу ижи — ол Jаҥы Кереести (Новый Завет) ле Балдардыҥ Библиязын кӧчӱргени. Бу ишке канайып киргени керегинде ол мынайда куучындады: «Ӧткӧн чактыҥ 80-чи јылдарыныҥ учында бистиҥ областька Библияны кӧчӱрериниҥ Москвадагы институдынаҥ кижи келип, кӧчӱреечилер бедиреген. Менле куучындажарда, мен јӧбимди бербегем. База эки јыл мен мойножып јӱргем. Оноҥ јӧбимди берип, Библияны колго алгам. Кудайдыҥ агару бу бичигин туттурарда, колдорым тыркыража берген. Кӧп јорыктагам: Библияны кӧчӱрериниҥ Москвадагы институдында, Россияныҥ Библей обществозыныҥ Санкт-Петербургтагы бӧлӱгинде кӧчӱреечиниҥ ижине такыптаҥ ӱренерге келишкен. Кӧчӱргениҥди башка-башка ууламјылу редакторлор јаҥыдаҥ кычырып, тӱзедип, јартап ӱреткендер. Менле кожо тува, хакас уулдар база ӱренген. Jарлу миссионер, алтайлар ортодо ӱредӱ-билим таркадаачы, бичиичи Михаил Чевалковтыҥ Евангелиени алтай тилге кӧчӱрип койгон ижи меге јаан јӧмӧлтӧ болгонын айдар керек.

Озо баштап, ӱч јыл, акча-јал јок иштегем, каа-јаа ла акча экелетен болгон. Jе оноҥ ай сайын ишјалду боло бергем. Совет ӧйинде мени партияныҥ обкомына да алдыртып, кӧчӱрбезин деп айдышкан эди. Эмди чек ӧскӧ ӧй. Библияныҥ Jаҥы Кереес деп бӧлӱгин мен айылымда он ӱч јыл отурып кӧчӱргем. Бу ишле колбой меге Бичиичилер биригӱзинде ижимнеҥ барарга келишкен. Ары јанынаҥ Кудайдыҥ болужы келген болбой, мениҥ билем ол 90-чы јылдардыҥ кӱч ӧйлӧрин сеспей де калган. Ол тушта менде «Бу јаан ишти мен этпезем, кем эдер?» деген бир санаа болгон. Нениҥ учун дезе Кудайдыҥ агару сӧзине сӱреен чебер болуп, оны тереҥ оҥдоп, чике ле чын кӧчӱрер керек. Алтай Jаҥы Кереес 7 муҥ экземплярла кепке базылып, Алтай ичиле таркай берген. Россияныҥ Библей обществозыныҥ Санкт-Петербургтагы бӧлӱгиниҥ сураганыла, Библияныҥ Эртеги Кереес (Ветхий Завет) бӧлӱгиниҥ Бытие деп бичигин кӧчӱрип бергем. Оноҥ бу иштеҥ ырап, ӧскӧ керектерге кӧчкӧм».

Иш улалат…
Jайалталу кӧчӱреечиге Азияныҥ калыктарыныҥ чӧрчӧктӧрин кӧчӱрер шӱӱлтени Бронтой Янгович айдып берген эмтир. Тургуза ӧйдӧ бу тизимниҥ ӱч томы чыкты. «Калганчы томды чыгарарына акча-манатты «Алтын-Туу» деп чӱмдӱ бичик чыгарманыҥ бичиктер садып иштеп алган акчазына чыгарар јӧпти генеральный директор Татьяна Николаевна Туденева берген. Кӧчӱрилген чӧрчӧктӧрдиҥ база эки адакы томдоры белен. Олорды кепке базатан акча-манат табар сурак туруп јат» — деп, С. С. Торбоков айдат.

Сергей Торбоковло кожо узак јылдарга «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте иштеген, эмди «Алтын Туу» бичик чыгарманы башкарып јӱрген Татьяна Николаевна Туденева ол керегинде мынайда куучындады: «Сергей Сергеевич кандый ла ижине сӱрекей каруулу кижи. Кандый бир јакылта болзо, оны чыҥдый ла ӧйинде бӱдӱрер. Ол бичиктер чыгарар иште јирме јылдаҥ ажыра иштеп койды. Орус та, алтай да тилдерле чыгып турган бичиктерди редактировать эдер, сӱреен бичикчи, тереҥ кӧрӱмдӱ ишчи. Алдында јылдарда бир јылда бичик чыгармада 14-15 атту бичиктер чыгып турганын ајаруга алза, Сергей Сергеевичтиҥ олорды редактировать эдеринде ижи сӱреен јаан болгонын кӧрӧдис.

Олордыҥ кезиктерин јууп тургузарга ла кезикте корректордыҥ да ижин бӱдӱрерге келижет. Калганчы јылдарда оныҥ кепке базарында кӧнӱ турушкан бичиктерди адазаас, олор Е. П. Кандаракованыҥ чалканду калыктыҥ чӧрчӧктӧри, А. М. Кандаракова керегинде бичик болуп јат. Кӧчӱреечи де ижинде кӧпти бӱдӱрген. «Азияныҥ калыктарыныҥ чӧрчӧктӧри» деп кӧчӱрмелерин бир канча томдорло чыгарып койды. Эмди де белени бар. Бу чӧрчӧктӧрди оогошторыс та, јаан да улус јилбиркеп кычырат. Олор ажыра байлык ла куулгазын телекейдиҥ — Азияныҥ — калыктарыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтелериле, јадын-јӱрӱмиле, чӱм-јаҥдарыла, культуразыла таныжар арга бары кандый јакшы, оморкодулу. Сергей Сергеевичте эмди де иштеер, јайаандык керектерин улалтар амадулары бар деп иженип турубыс».

Н. БЕЛЬЧЕКОВА