Алтайдын Чолмоны

Ок-јаага сӱӱжи — ӱренчиктеринде

20.02.2018

Мениҥ карындажым, кыпчак сӧӧктӱ Леонид Николаевич Кахтунов, 1956 јылда сыгын айдыҥ 25-чи кӱнинде Алтыгы Талду јуртта чыккан. Алтыгы Талду јурт Оҥдой аймакта Короты-Бажы Jал-Мӧҥкӱ деп ээлӱ-чуулу тайгалу, ээлӱ быйанду Аржан-кутук суулу Короты-Ичи ӧзӧктӧ турган јаан јараш јурт. Калганчы 21 јылдыҥ туркунына ол Оҥдойдыҥ Караколдогы лесничествозыныҥ јааны болуп иштеген. Алтан јажы толгон кийининде, 5 ле ай ӧдӧрдӧ, 2017 јылдыҥ кочкор айыныҥ 21-чи кӱнинде айлу-кӱндӱ Алтайынаҥ ырап јӱре берди.

Ол ло Jал-Мӧҥкӱ јаан тайганыҥ кырында агаштыҥ деляналары аайынча ижи-тожын бӱдӱрип јӱреле, јӱрегинеҥ коомойтып, маҥ бажында дегедий божоп калды. Jакшы ла базып, ары-бери маҥтадып иштеп јӱрген, кече ле куучындап-каткырып отурган кижи кенетийин јок болуп калза, оныҥ ачу-коронын, оору-сызын не деп айдар… Jе ончобыстыҥ ӧзӧтӧнниҥ кӱндерин, ӧчӧтӧнниҥ коногын Алтай-Кудай, Ӧрӧ турган Jайаачы билетен де, «јӱрген јӱрӱми кыска болды, ойто кайра јандыргар» деп сӧс блаажар арга јок. Эмди бир јыл ӧдӱп калды, карындажымныҥ ады-јолын эмди кӧп адап, бери кычырбай, токунадып, ал-санаанаҥ ырадып, ол јӱрӱмине, ол Jерине ару санаала божодып ийетен ӧй келди деп, ӱйдежип јаткан бичимелим бу болор.

Адабыс Каска (Николай) Кыпчакович ле энебис тодош сӧӧктӱ Jакшылай Токниновна Кахтуновтор 1947 јылда биригип, айыл-јурт тӧзӧп, 6 бала азырап чыдаткан. Балдарына ончозына бийик ле орто аҥылу ӱредӱ берип, ак-чек улус болзын деп таскаткан.

Леня карындажым 6 баланыҥ 4-чизи болуп чыккан, школго баштап ла 1963 јылда Кӱпчегенниҥ баштамы школына барган. Адам ол тушта ондо колхозто председатель болуп турган ӧйлӧр. Орто ӱредӱлӱ школды ол 1973 јылда Каракол јуртта божоткон, аттестадында кӧп јарымызы «5» темдектерлу, бир де «3» јок. Кожо ӱренген нӧкӧрлӧри: Олег Кокулеков (ол јеткердеҥ улам эрте божогон), Олег Барнулов, Юрий Ченчулаев, Каштак Кокулев, Наталья Малчинова, ӱч Светланалар — Саламова, Еткимова, Змановская (кӱделидий ак чачту, су-алтай тилдӱ кызычак) ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Jазап сананып келзе, Леня јаан јайалталарлу болуп бӱткен кижи: кандый ла иш болзын, ӱредӱ болзын, оныла уружып баштаза, јеҥил ле једимдӱ бӱдӱре беретен. Ол оогоштоҥ ала кезикте «кӧс кӧрӧр, кулак угар» болгон, јаанап келеле, оноҥ артык угар да, сезер де боло берген. Jе бу јайалтаны ол кӧйлӧтпӧс деп, бойына алынбайтан. Оныҥ да учун ого, учурлу ижин бӱдӱрбеген учун, јӱрӱмниҥ кату јолдорын, урокторын ӧдӧргӧ келишкен болор бо?

Темир-терсле, оноҥ до ӧскӧ кату-кабыр иштерле коштой, курсакты да амтанду азар, маала ажын да тузап ийер. Леня бойы ачык-јарык, јалакай кылык-јаҥду, тыш кебери де кӧрӱмјилӱ, орто сыннаҥ бийик сынду, чырайы да кеберкек уул болгон.

1974-1976 јылдарда черӱде јуучыл молјузын бӱдӱрген. Черӱде ол танкист-водитель болгон, јакшы службазы учун эне-адабыска канча быйанду самаралар келип туратан. Службаныҥ учы јаар оны бир кабинетке кычыргандар, кандый да ӱредӱге ийетен амадулу: «4 јыл ӱредӱ болор, ӧскӧ албатылардыҥ тилдерин кӧп ӱренериҥ, оныҥ кийнинде кӱнчыгыш ороондордыҥ бир-бирӱзинде иштеериҥ» деп айдышкандар. Сананарга 3 кӱн берген, коно сананала, Леня оноҥ мойногон — алтай кижи Алтайынаҥ бачым айрылар эмес.

Черӱдеҥ 1976 јылдыҥ учы јаар јанып келеле, «јурт јеримде ле јадатам, иштейтем» деп, Ийиндеги СПТУ-га тракторист-машинистке ӱренген. 1977 јылдыҥ тулаан айында Ойноткинова Ульяна (Луя) Jоноевнала айыл-јурт туткан. Олор эку 2 уул азырап чыдаткан, 4 баркалу улус.
Ол Бийсктеги јуртээлем техникумды заочно јакшы ӱренип божоткон. 1984-1986 јылдарда Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозтыҥ тӧс реммастерскойында јуртээлем машиналар аайынча инженер болгон. «Ленин-Jол» колхоз «Карл Маркстаҥ» айрыларда, пилорамада бригадир болуп иштеген.

1992-93 јылдарда реформа-јаҥыртулар ӧдӱп, колхоз-совхозтор јайрадылган, улус фермерско-крестьянский ээлемдер тӧзӧгӧн. 1996 јылдаҥ ала калганчы кӱнине јетире Леонид Николаевич агаш-ээлемде иштеген. Озо баштап Кабаркада мӧштиҥ-тыттыҥ чагалдарын ӧскӱретен, питомникте мастер болуп иштеген, је кой турган ӧтӧктӱ јер ол чагалдарга јарабаган, питомникти јапкан. Бийский лесотехнический техникумга заочно ӱренип тура, Леня Караколдогы лесничествоны башкарып, лесничий болуп иштей берген. Канча јылдарга јериниҥ ар-бӱткенин корып-чеберлеп, фермерлерди баштап алып, јаҥы мӧштор, тыттар отургызып, ӧрттӧр ӧчӱрип ле оноҥ до ӧскӧ иштерде лесниктериле кожо једимдӱ иштегилеген.

2002 јылда бастыра Гослесфондты категориялар аайынча ылгайтан иш ӧткӧн. Москванаҥ, Воронежтеҥ келген специалисттерле кожо Леонид Николаевич бойыныҥ лесничествозында јаан иш ӧткӱрген: ол бойы агаш-ээлем аайынча билгирлери бийик специалист, јерлерин јакшы билер кижи, агаш ӧскӧн кӧп јерлерди промышленный разработкага јарабас деп чокымдаткан. Караколдогы лесничестводо Леонид Николаевичле кожо иштеген лесниктер С. Н. Мамаков (эмди амыралтага чыккан), А. Л. Кахтунов, Д. Я. Кохоев, А. Ю. Кыбыев, Л. Ю. Кыбыев, У. С. Кудачин, С. Т. Судуев, В. Б. Бабаков (тискинчи) эмди де једимдӱ иштегилейт, амыралтага чыккан ветерандар И. Т. Шумаров ло Б. В. Кохоев.

Леонид Николаевич јон-јӱрӱмдик те иштерле, спортло до улай ла јилбиркейтен. Ол 1999-2003 јылдарда Оҥдой аймактыҥ депутаттарыныҥ аймак Соведине депутатка тудулган. Кӧп јылдарга ак-чек иштегени ле Алтай Республиканыҥ агаш-ээлемин ӧскӱреринде эрчими учун Эл Курултайдыҥ, агаш-ээлем аайынча министерствоныҥ, Оҥдойдыҥ депутаттар Совединиҥ ле «Оҥдой аймак» МО-ныҥ башкартузыныҥ Кӱндӱлу грамоталарыла кайралдаткан ак-чек ишчи болгон.

Jе оныҥ јӱрегине кару эҥ јаан јилбӱзи ок-јаала адары болгон. Бир катап 2010 јылда Роман акабыстыҥ уулы И. Кахтунов, Алтыгы Талдудагы орто ӱредӱлу школдо физкультураныҥ ӱредӱчизи, айткан болтыр: «Спорттогы јакшы једимдерис учун призке берген акчала школго кӧп јаҥы спортинвентарь алдыс, ол тоодо ок-јаа алганыс, Слер оныла адып кӧрзӧр кайдар, акабыс?» Леонид Николаевич ок-јааны тудуп, адып кӧргӧн лӧ кийнинде, бастыра кӱӱнин ого алдыртып ийген! Ол ок-јаала кожо комплектте 3 ле согоон (ок) келген, ӧскӧ јепселдерин Леня бойы эски тере курткадаҥ, сопоктыҥ кончынаҥ кезип-кӧктӧп алган. Амыраар кӱнде барзаҥ ла, ок-јаала адары керегинде бичиктер кычырып отуратан. Айылыныҥ јанында, тӧҥниҥ алдындагы аралда, бош ӧйдӧ адарына таскадынатан. «Ок-јаала адары —спорттыҥ сӱрекей јараш бӱдӱми эмтир, је чыҥдыйы бийик јепселдери база сӱреен баалу болтыр» — деп куучындайтан.

Калганчы јылдарда ок-јаала адатан спорт республикада элбей берген, ого ајару тыҥыган. Леонид Николаевич Алтыгы Талдудагы школдо балдарды ок-јаала адарына тазыктырып, Оҥдойдогы ДЮСШ-наҥ тренер боло берген. Ол ӧйлӧрдӧ ого јаан јӧмӧлтӧзин јурт јеезениҥ јааны А. Я. Яилгаков јетирген. Спорттогы једимдери учун АР-дыҥ агаш ээлем министерствозы (ол туштагы министр Терехов М.А.) оны 30 муҥ салковой сыйла кайралдаган: ол 25 муҥга баалу ок-јаа, эмеш оҥду согоондор ло сумка-јепселдер садып алган. Оҥдойдо јаан да улустыҥ ортозында тыҥ адучылар база кӧптӧгӧн, Сергей Чунижеков, Иван Байданов — канча јылдардыҥ туркуныҥа призовой јерлерди алган аткырлар.

Кезик ок-јаачылар спорттыҥ узына кандидаттыҥ нормазын бӱдӱргилеп туратан, је оны бичип, печать, кол салып, јазап чотко кийдирер арга јок — оны ок-јаала адары аайынча федерация эдетен болтыр, је ол республикада јок болгон. Jе ырыс болуп, 2012 јылда Горно-Алтайскка А. Малчинов деп јиит ок-јаачы Москвадаҥ кӧчӱп келген. Каракол јурттыҥ кижизи. Ол бойыныҥ акчазын кожуп, спонсорлор таап, регистрацияныҥ госпошлиназын тӧлӧп, ары-бери јӱрӱп, 2013 јылдыҥ тулаан айында республикада ок-јаала адары аайынча федерацияны ачкан.

Леонид Николаевич таскаткан балдарын аймактыҥ, республиканыҥ ла Сибирьдеги федерал округтыҥ маргаандарына јаантайын апаратан. Олор јеҥӱ јок јанбайтан ады јарлу јиит ок-јаачылар: Экпин Кохоев, Эзлик Калкин, Эркетен Ыжиков, Айару Кохоева, Вера (Кумуш) Бабаева, Торколой ло Кунел Енчиновалар ла о.ӧ. Колы кокту аргачы Н. П. Байталакова, фермер О. Б. Ченчулаев ле оноҥ до ӧскӧлӧри акча-манатла, маргаандар откурзе курсак-тамакла јакшы болушкандар. Алтыгы Талдуныҥ фермерлери О. М. Чехонов, Н. Э. Кыбыев, А. И. Албанчинов, Куладынаҥ да фермерлер, таҥынаҥ да улус — А. Я. Яилгаков, Р. С. Урбанова, О. Т. Барнулов баштагандар олорго акча-манатла болушкылап туратан.

Леонид Николаевичтиҥ баштаҥкайлу ижиниҥ шылтузында јылдыҥ ла кочкор айдыҥ 23-чи кӱнинде Алтыгы Талдуныҥ школында ок-јаала республикан маргаандар ӧдӧт. Быјыл бу маргаандар 5-чи катап ӧткӱрилер. Ого каладаҥ ла бастыра аймактардаҥ адучылар келгилеер боло берген.

Ок-јаала једимдери учун Леонид Николаевич кӧп медальдарла, грамоталарла, быйанду самараларла, дипломдорло кайралдаткан. Калганчы кайралы — 2016 јылда Новокузнецкте кӱскеери ӧткӧн «Кузнецкий стрелок» деп маргаанда ол Сибирь округтыҥ јуунты командазына кирип, 1-кы јер учун алган алтын медаль. Ол ло јылдагы Горно-Алтайскта ӧткӧн Эл Ойында Леонид Николаевичти ок-јаала адары аайынча улайына иштеер баш јаргычы эдип јӧптӧгӧн, ӧткӧн маргаанды чокум тӧзӧлгӧлӱ, јакшы ӧткӱрген деп темдектеген…

Леонид Кахтунов ло оныҥ нӧкӧрлӧри талада спорттыҥ ок-јаала адар бӱдӱми ӧзӱм аларында кӧп тузалу керектер эткен. Азыраган бала-барказы, таскадып-ӱреткен јашӧскӱрим оныҥ јӱрген јӱрӱмин, эткен керектерин оноҥ ары улалтсын деп кӱӱнзейдим.

Л. Кахтунова, Оҥдойдоҥ