Алтайдын Чолмоны

Тӧс байлык — тӧрӧл тил

20.02.2018

Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ республикан маргыштарыныҥ неделезинде В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда туштажу ӧткӧн. Ондо ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тӱркология факультединде алтай филология ла востоковедеие кафедраныҥ јааны, филология билимдердиҥ кандидады, ӱредӱлӱ бичик тургузаачы Майя Чочкина, РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ, РФ-тыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы, «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газеттиҥ корреспонденти Нина Бельчекова, РИПКРО-до алтай кафедраныҥ методизи Олеся Иркитова ла маргыштыҥ туружаачы ӱредӱчилери турушкан.

«Ӱредӱчилериске быйан…»
Туштажуны ӧткӱреечи, гимназияда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Неля Гавриловна Сулукова бӱгӱнги туштажу алтай тилдиҥ, калыктыҥ чӱм-јаҥдарыныҥ ӧзӱмине, јаш ӱйени тӧрӧл тилине, тӧрӧлчи бийик кӱӱнге таскадарыныҥ сурактарына учурлалып турганын айткан. Байлык, су-алтай тилдӱ Улаган аймактыҥ бу гимназияда ӱренип турган эки ӱренчиги јуулган улусты уткыгандар. Санат Топчин топшуур ойноп, алтай кожоҥ сыйлаган, Анна Яжыкова «Энеме» деп ӱлгер кычырган.

Оныҥ кийнинде Майя Петровна ла Нина Баштыковна туштажуга келгендерге чыккан-ӧскӧн јерлери, ада-энелери керегинде кыскарта куучындаган. Алтай тилдиҥ ӧзӱми, чӱм-јаҥдарды улалтып апарары керегинде шӱӱлтелерин бастырага јуук улус айдышкан. РИПКРО-ныҥ алтай кафедразыныҥ методизи О. С. Иркитова алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ узы, билгирлери јылдаҥ јылга бийиктеп турганын бу маргыштардаҥ кӧрӧдис деген. «Ӧктӧм лӧ јалбышту јӱректӱ ӱредӱчилердиҥ школдордо ижинеҥ, ада-энелерле јартамалду ижинеҥ кӧп сурактарыс камаанду. Бисти бойыныҥ ӧйинде Майя Петровна ӱреткенин эмдиге ундыбайдыс. Ол бисти Алтайын, тӧрӧл тилин, калыгын сӱӱрине таскадып, ӱредип, бис јебрен тӱрк калдыктыҥ улузы деп јартайтан. Алтай калыктыҥ тӱӱкизин, тилин, чӱм-јаҥдарын шиҥдеген, олор керегинде бичиген билимчилерле таныштыратан. Онойып, бисте оморкодулу санаа-кӱӱн ойгонып, ӧктӧм јӱретенис» — деп, Олеся Сергеевна куучындаган.

Чамал аймактыҥ Эликманар јуртында алтай тилдиҥ ӱредӱчизи Ч. В. Кокулекова ӧрӧги куучынды јӧмӧжип, мынайда айткан: «Мен јирме јыл кайра Кош-Агаштыҥ Кӧкӧрӱ јуртындагы орто ӱредӱлӱ школдо ӱренгем. Ӱредӱчилерим К. А. Бидинов ло Н. С. Баданова — јаан тӧрӧлчи кӱӱндӱ, алтай тилди ле литератураны тереҥ билер ле су-алтай кӧгӱстӱ улус — бисти кӧпкӧ ӱреткени, кӧпкӧ таскатканы учун јаан быйанду јӱредим. Эмди мен алтынчы јыл Эликманарда школдо алтай тилге ӱредип турум. Jуртты алтай деп айдып болбозыҥ, иштеерге кӱч болуп јат».

Ада-энелердеҥ тыҥ камаанду
Кош-Агаш јурттыҥ орто ӱредӱлӱ школында баштамы класстыҥ ӱредӱчизи Д. В. Малчанованыҥ айтканыла, тӧрӧл тилиле куучындадар, чӱм-јаҥдарла таныштырар ла ӧскӧ дӧ ончо иш, билени ајаруга албаза, балдардыҥ садигинеҥ башталат. Садиктерде јаан иш ӧдӱп јат. Олордо Чага байрам ӧткӱрилет, алтай аш-курсакла, чӱм-јаҥдарла, кеп-кийимдерле таныштырулу ӱредӱлер ӧткӱрилет. Ол ӱредӱлер, байрамдар ада-энелерле колбулу, олордыҥ эрчимдӱ турушканыла (кезик јиит билелерде билбестери де туштайт) ӧткӱрилгени оноҥ артык. Айдарда, школго балдар бу јанынаҥ билгирлерлӱ келип јат. Jаан класстарда дезе, ӱренчиктер ончо бу керектердиҥ учурын, байын оҥдогылап, јаҥдап турулар. Балдардыҥ «Карусель» деп телекӧрӱлтези орус тилге ӱренеринде јаан болушту. Jе ада-энелерге телевизордыҥ алдына баланы узакка отургызарга јарабазын ундыбас керек. Бала нени кӧрӱп турганына, канча кирези ӧйгӧ кӧрӱп отурганына ајару эткени јакшы».

Шабалин аймактыҥ Каспа јуртында орто ӱредӱлӱ школдыҥ ӱредӱчизи Р. М. Самтакованыҥ айтканыла, Каспа јурт тӱӱкизиле, чӱм-јаҥдарыла, јаҥжыгуларыла бай јурт. Калыгы Алтайына, албатызына, јуртаган јерине тӧрӧлчи тереҥ кӱӱн-табыла аҥыланат. Экзамендер табыштыратан балдар алтай тилин талдабай турганында ада-энелердиҥ кӱӱни бурулу эмес. Бӱгӱнги кӱнде экзамендердиҥ турулта-баллдарынаҥ бала вузка кирери-кирбези чике камаанду ӧй болуп јат.

Кан-Оозы аймактыҥ Моты-Оозындагы орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи О. А. Садыкова: «Бӱгӱнги кӱнде балдардыҥ јӱрӱмине телекӧрӱлтелер, мобильный колбуныҥ аргалары, интернет тереҥ кирип калган айалгада алтай тилди, литератураны, тӧрӧл тилле бичиктер кычырарыныҥ сурактары курчып турганын кӧрӱп јадыс. Бистиҥ школдо Моты-Бажыныҥ, Келейдиҥ балдарыла јаба 100-теҥ ажыра ӱренчиктер ӱренет. Бу эки јурттаҥ алтай тилиле јакшы эрмектежип турган балдар келет. Jе бистиҥ јурттыҥ балдарыла кожо олор переменада орустажып куучындажат. Алтай тилди ӱренбес дежип, туура барган ада-энелер јок. Jе тилин билбес балдарды јаҥы ӱренип баштагандар деп, башка ӱределе, тӧс бӧлӱктиҥ балдарыла кожо отургысканда, текши ӱредӱге чаптык боло берет». Ондый ок айалга керегинде Чамал аймактыҥ Айулу јуртында баштамы класстыҥ ӱредӱчизи Ч. С. Тепукова айткан.

Оҥдой аймактыҥ Jолодогы орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи С. С. Тектиева: «Бистиҥ школдо тӧрӧл тилин ӱренбес кӱӱндӱ балдар јок. Су-алтай сӧстӧрди билбес балдар туштап јат. Ада-энелер биске, ӱредӱчилерге, келип, балдарды чӱм-јаҥдарды, озогы тудунар-кабынар эдимдерди, темдектезе, аттыҥ јепселдерин ӱренетен кандый бир кружоктор ӧткӱрзин деп, сурагылап јат. Ада-энелер Чага байрамдарды, Эл Ойындарды ӧткӱргенде, јилбиркеп туружат. Школдо ончо стендтерди, јарларды алтай тилле бичиирине ајару саладыс».

Ӧйлӧ теҥ алтаарга…
М. П. Чочкина куучынын алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультединиҥ бӱгӱнги айалгазы керегинде баштаган. «Бир ӧйдӧ бу факультет алтай тилдиҥ ле литератураныҥ, орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилерин белетеген —деп, Майя Петровна куучындаган. — Jе бу ӱредӱ-ууламјыга конкурс астай берерде, тӧрӧл тил ле кыдат тил, тӧрӧл тил ле английский тил ӱредер бӧлӱктер ачарга келишкен, ӱзеери алтай тил ле дошкольный ӱредӱ деп ууламјы ачылган. Мынаҥ озо јылдарда филология, «Россияныҥ калыктарыныҥ литературазы (алтай литература)» деп ууламјыла магистратура ачканыс. Ого ӱредӱниҥ ле билимниҥ министерствозынаҥ јараду-лицензия аларга, кӧп документтер белетелген. Эмди бистиҥ университетте ӧскӧ дӧ ууламјылу магистратуралар ачар арга боло берген.

Алтай элдиҥ культураны ӧскӱреринде бийик ӱредӱлӱ специалисттер белетеери јанынаҥ 10 јылдаҥ ажыра ӧйгӧ сананып, кӧп иштер ӧткӱрип, керектӱ ал-камык документтер белетегенис. Ондый ӱредӱ бистиҥ јаныста јаткан Хакасияныҥ, Туваныҥ, Якутияныҥ университеттеринде кӧндӱгип калган. Бу белетеништӱ иштиҥ турултазы болуп, бу ла јуукта «Калыктыҥ чӱмдӱ-кееркемел культуразы» деп ууламјылу «Элдиҥ чӱмдӱ-прикладный кееркемелиниҥ студиязыныҥ башкараачызы» деп профиль ӧткӱрериниҥ лицензиязын алдыс. Бир јылдыҥ бажында элдиҥ чӱмдемел культуразы деп ууламјыла ӱредӱге аларын баштап ийерис. Кӱӱнзеген улус профессионал кеминде иштеерине, бизнес-пландар тургузарына ӱренип, јериниҥ байлыктарынаҥ, ол ло тӱктеҥ, темирдеҥ, таштаҥ, агаштаҥ ла ӧскӧлӧринеҥ эдимдер, сувенирлер јазап, садуга да тургузар, јеринде студиялар ачып, узанар аргалу болзын деп. Коштой тергеелердеҥ устар да алдыртып, мастер-класстар ӧткӱрерис».

Байлык ченемел
Балдарды садиктерде, школдо, орто профессионал ла бийик ӱредӱде тӧрӧл тилине, калыгыныҥ кееркедим оос чӱмдемелине јилбиркедери јанынаҥ солун ченемел керегинде Майя Петровна база куучындаган. Ондый ченемел керегинде Якутия (Саха) Республиканыҥ јасакчы органы Ил Тумэнниҥ председатели Александр Жирков келип јӱрерде, куучындаган болуптыр. Якуттар Ил Тумэнниҥ курултайында эпический энчизин коруулары керегинде он јыл кайра «Эпикалык саха энчини корыыры» деп јасак јараткан. Бу јасакты јӱрӱмге кийдирер иштер арбынду акча-манатла јеткилделген. Бала-барканы, текши эл-јонды јилбиркедерге «Олонхоны» эске кычырарыныҥ конкурстарын, кай чӧрчӧктиҥ баатырларыныҥ кийимдери (наадайларга кийиндирген) јанынаҥ јаш та, јаан да улус ортодо кӧрӱлер јарлалган. Кеп-кийимдердиҥ эҥ артык јуруктарын, ӱлгӱлерин (лекаларды) ус технологтор белетеген, башкару ол лекаларды Кыдатка аткарып, ондо кӧптӧдӧ белетегилеп алгандар. Олорды республиканыє ӱредӱлӱ заведениелерине ӱлештирип берген. Садиктерде, школдордо, ӱредӱлӱ ӧскӧ дӧ заведениелерде балдар, текши эл-јон наадайларды «Олонходо» айдылганы аайынча кийиндирип баштаган. Ондый иштиҥ турултазында тергеениҥ ӱзе улузы «Олонхоны» кычырып, эске ӱренип баштаган.

«Кӧп куучындажар, ойноор керек»
Майя Петровна «Карусель» деп телекӧрӱлтени балдарга кӧргӱзерин, онойдо ок телефондорло ойноорын ӧйиле кирелендирер суракты балдардыҥ садтарында, школдордо ада-энелерле иш ӧткӱрип, кату тургузар керек деген. Су-алтай билелерде бала тӧрӧл тилиле куучындабай барганы чочыдулу айалга. Ӱредӱчилер, таскадаачылар балдарды программа аайынча тӧрӧл тилине ӱредип јат. Айдарда, тӧс шылтак айыл-јурттаҥ башталат: бала бастыра не-немени ӧткӧнип, кӧрӱжип ӱренет. Эне-адазы оны јӱрӱмге канайда темиктирер, ол онойып ла эдер. Эмдиги ӧйдӧ бабыйларды јаан улус бойлорына ла чаптык этпезин деп, телевизордыє алдына «Карусельди» кӧргӱзип отургызып койот. Балдарла кожо эрмектежерин, бичиктер кычырарын, эске ӱренерин, тышкары чыгып, кожо ойноп, ишке темиктирерин керектебей барат. Нениє учун бистиҥ ле республикада јуртап јаткан ӧскӧ укту калыктар бойыныҥ тилин ундыбайт? Олордыҥ јаҥы айса бек ле тӧзӧмӧлдӱ: ада-ӧбӧкӧҥди тооп турган болзоҥ, айылыҥныҥ бозогозын алтап киргеҥ — тӧрӧл тилиҥле куучындаш. Билимчи онойдо ок ӱредӱчилердиҥ сурагына каруу берип, Чага байрамды ӧткӱрип турганын јартаган.

Газеттердиҥ учуры база јаан
Нина Баштыковна «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ижи керегинде куучындап, јылдаҥ јылга газеттиҥ редакциязына алтай тилин јакшы билер, кӧнӱ бичинип турган јииттер ас келип турганын айткан. Бир шылтагы, байла, су-алтай тилле куучындап, бичинип турган јашӧскӱрим астаганы болор. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ калык ортодо таскамал, ӱредӱлик ле јетирӱлик учурынаҥ башка, оныҥ тӧрӧл тилине ӱредер база бир учуры барын ундыбас керек. Баланыҥ алтай тилле чыгып турган газетке, оны кычырарына јилбӱзин ол јашта ла ӧскӱрерге, јурттарда ада-энелерге, ӱредӱчилерге, садиктерде таскадаачыларга тыҥ иштеер керек. Балдарды алтай тилиле бичиирине, санаа-кӱӱнин тӧрӧл тилиле айдып, бичип билерине таскадарга олорго башка-башка темаларла кыска ӱлгерлер, сочинениелер бичидип, газеттиҥ «Башпарак» бӱгине аткарганы јакшы болор эди.

Онойдо ок јаан класстардыҥ ӱренчиктерин база јилбиркедип, «Jылдыстыкка» бичизин деп сураар керек. Бойыныҥ бичигенин газеттеҥ кычырганы, јураганын газеттеҥ кӧргӧни — балдарга јаан ырыс, сӱӱнчи болуп, олорды база јайаарына, бичинерине ӧкпӧӧртӧр ине.
Jурттарда балдарды тӧрӧл тилине ӱредип, оныҥ байлыгын, јаражын ачып јӱрген ӱредӱчилердиҥ, билимчи-бичиичилердиҥ бу туштажуда айдышкан шӱӱлтелери айса болзо, текши калыкка тузалу, тем-јозок болор деген ижемји артат.

«Алтай тилле, јаш ӱйени таскадар ишле колбулу бастыра иштердеги улус, онойдо ок ада-энелер тӧрӧл тилди, литератураны, оос чӱмдемелдерди корыыр иште јаба иштезебис, турулта кыйалтазы јоктоҥ келер» — деп, туштажуны јабып, Неля Гавриловна айткан. Jӧпсинбес арга јок.

Н. САДАНОВА