Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Калыктыҥ ӧзӧги—тӧрӧл тили

27.02.2018

Алтай Республиканыҥ эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитеди ле Албатылар најылыгыныҥ байзыҥы кочкор айдыҥ 21-чи кӱнинде Тӧрӧл тилдиҥ калыктар ортодогы кӱнине учурлалган «Мен тӧрӧл тилимле куучындайдым» деген кӧдӱриҥини ӧмӧ-јӧмӧ кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧткӱрди.

Кӧдӱриҥиде таланыҥ эл политика ла јондыкла колбулар аайынча комитединиҥ јааны Динара Култуева, «Алтай Республиканыҥ тургун калыктарыныҥ јетирӱлер аайынча «Бирлик» деген тӧс јери» деп тергеелик јондык организацияныҥ председатели, талалар ортодогы « Ас тоолу тургун калыктардыҥ јетирӱлер аайынча «Лыьоравэтльан» деп сеть» деген тергеелер ортодогы јондык организацияныҥ президенти, «Россияныҥ калыктарыныҥ ассамблеязы» деген текшироссиялык јондык организацияныҥ Совединиҥ јааныныҥ ордынчызы, РФ-тыҥ Президентиндеги калыктар ортодогы колбулар аайынча Советтиҥ турчызы, Россия Федерацияныҥ президентине кандидат Владимир Путинниҥ бӱдӱмјилӱ кижизи Гульвайра Куценко, филология билимдердиҥ докторы, ГАГУ-ныҥ доценти Нина Киндикова, јондык организациялардыҥ чыгартулу улузы, педколледжтиҥ ӱренеечилери турушты.

Динара Култуева кӧдӱриҥини ачып тура: «Кажы ла албатыныҥ эрјине байлыгы оныҥ тӧрӧл тили. Калык-јон бойыныҥ тӧрӧл тили ажыра јаҥжыккан јаҥжыгуларын, кӧгӱс байлыгын, культуразын элбеде, ончо јанынаҥ тереҥжиде кӧргӱзет. Калыктар байлыгы, оморкодузы оныҥ тили.
Россия Федерацияныҥ Президенти Владимир Путинниҥ айтканыла, бистиҥ ороонныҥ ичкери ӧзӱминиҥ тӧс, учурлу аргаларыныҥ бирӱзи—калыктар ортодогы амыр-энчӱ, эптӱ-јӧптӱ, бой-бойлорын баалап тооры. Республиканыҥ элбеде темдектелип турган байрамдарыныҥ бирӱзи шак бу ӧдӱп јаткан Тӧрӧл тилдиҥ калыктар ортодогы кӱни деп јолду чотолот»—деп айтты.

«Россия — башка-башка ук-тӧстӱ калыктар амыр-энчӱ јуртап јаткан ороон. Кажы ла албатыда, эл-јондо бойыныҥ јаҥжыккан тӱӱкизи, чӱм-јаҥы, јаҥжыгулары. Бистиҥ ороондо 130-таҥ ажыра тил бар. Кажы ла кижиге тӧрӧл тили оныҥ оморкодузы, байлыгы болуп јат. Тӧрӧл тилге учурлалган кӱн — сӱреен учурлу ла керектӱ байрам. Шак бу тӱӱкилик учурлу байрамды ӧткӱргени Россияныҥ албатызыныҥ бирлигине, текши кӧгӱс байлыгына јарамыкту јаан учурлу керек» — деп, Гульвайра Куценко бойыныҥ куучын-эрмегинде чокымдап айтты.

Филология билимдердиҥ докторы Нина Киндикова тӧрӧл тилин чеберлеп алары каруулу ла керектӱ иш деп темдектеди. «Кӧп тоолу калыктар эптӱ-јӧптӱ јуртап јаткан Россияда тӱрк тилдерле куучындап турган албатылардыҥ тоозы 25-теҥ кӧп. Таланыҥ билимчи филологторыныҥ алдында турган каруулу керектердиҥ бирӱзи — алтай тилди, оныҥ диалекттерин кыракы шиҥдеп ле чеберлеп байгызары, элбедери. Онойдо ок бисте литературный тилди чеберлеп ле ичкери ӧзӱмдӱ јолло улалтарга бойыныҥ тилиле чӱмдеп турган јайалталу јиит билимчилерди илелеп бедиреер амаду бар»—деп, билимчи айтты.

Тӧрӧл тилдиҥ кӱнине учурлалган байрам ӧйинде таланыҥ «Алтайдыҥ культуразын корыыры» — «Азатпай» деген јондык организацияныҥ јааны Кӱлер Тепуков балдардыҥ республикан библиотеказына Россияда јуртап јаткан эл-калыктардыҥ эмдиги ӧйдиҥ чӱмдемелиниҥ «Балдардыҥ литературазы» деген анталогиязын сыйлады. Сӱреен јилбилӱ бичик ӧткӧн јылда Москвада кепке базылып чыккан. Бичикке Александр Ередеевтиҥ, Таныспай Шинжинниҥ, Бронтой Бедюровтыҥ, Кӱлер Тепуковтыҥ, Сурайа Сартакованыҥ ӱлгерлери кирген.

Кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларына, айылчыларына јайаан јайалталар јап-јакшынак ойын-концертин сыйлап, калыктар тилиниҥ, культуразыныҥ байлыгын кӧргӱсти. Темдектезе, оогош болчом Варвара Сафронова орус албатыныҥ кожоҥын кожоҥдоордо, Анжела Саркисян тӧрӧл армян тилиле «Есим ануш айастани — Я солнцем вскормленный язык моей Армении люблю» деген ӱлгерди эске кычырды. Монгол алтайдаҥ келген ле ГАГУ-да ӱренип турган Энхцецег Чулуунбаатар деген кыс «Чингисийн монгол» деп кожоҥды коо ӱниле бойыныҥ тилиле кожоҥдоды.

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл драма театрдыҥ артисттери Айдар Унатов, Аржан Товаров, Эмиль Садыков Л. Кокышевтиҥ «Туба» деп туујызы аайынча тургузылган ойын-кӧргӱзӱниҥ ӱзӱгин кӧргӱзерде, ГАГУ-ныҥ ӱренеечизи Сабат Абдылдабеков бойыныҥ кыргыз тилиле кожоҥдоды. Культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжиниҥ ӱренеечилери Нурхан ла Дархан Саламовтор «Казах елы» деген кожоҥын сыйлады. Кичинек Ратибор Ялатовты, байла, кӧп улус билер. Кӧп тоолу кӧрӱ-маргаандарда туружып, эске «Маадай-Карадаҥ» јаан ӱзӱкти кычырып, јаанды-јашты кайкадат. Бу байрамда Ратибор алтай албатыныҥ «Теертпек» деген чӧрчӧгин алтай тилле куучындады. Ада-энелерге Ратибордоҥ јозок алгадый. Алтай Республиканыҥ нерелӱ артизи Марина Саксаева јаҥарлады. Оноҥ «Кан-Алтай» деген кожоҥыла ойын-концертти тӱгести. Калыктар тилдериниҥ байлыгын ӧзӱп јаткан јаш ӱйе чебер апарып јатканы јарамыкту.

Тӧрӧл тилдиҥ калыктар ортодогы кӱнине учурлалган кӧдӱриҥиниҥ туружаачылары «Библиотечное общество Республики Алтай» деген талалык јондык организацияныҥ белетеп тургускан бичиктердиҥ «Калыктыҥ ӧзӧги — тӧрӧл тили» деген кӧрӱле јилбиркеп таныштылар. Кӧрӱде башка-башка тилдерге кӧчӱрилген бичиктер, темдектезе, А. С. Пушкинниҥ алтай тилге кӧчӱрилген чӱмдемелдери, телекейдиҥ эл калыктарыныҥ сӧзликтери тургузылды. Шак бу кӱнде республиканыҥ ончо муниципал тӧзӧлмӧлӧринде культураныҥ, ӱредӱликтиҥ учреждениелери ле јондык организациялар кӧп тоолу керек-јарактарды ӧткӱрди. Темдектезе, билимчилерле, поэттерле туштажулар, классный частар, литературалык гостиныйлар ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Текши тооло 300-теҥ ажыра кӧдӱриҥилер. Олордыҥ тӧс амадузы — калыктардыҥ тӧрӧл тилиниҥ учурын, байлыгын бийик кеминде кӧргӱзери.

Калыктар ортодогы тӧрӧл тилдиҥ кӱнин темдектеерин 1999 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 17-чи кӱнинде ЮНЕСКО-ныҥ Генеральный конференциязы јараткан. Онойып, бу учурлу кӱн 2000 јылдыҥ кочкор айыныҥ 21-чи кӱнинеҥ ала темдектелет. Оныҥ амадузы кӧп тоолу тилдердиҥ, культуралардыҥ байлыгын јӧмӧӧри, чеберлеери, ӧскӱрери. Бӱгӱнги кӱнде телекейде 6000 муҥга шыдар тил бар. Jер-телекейдиҥ ӱстиндеги эл-јонныҥ јӱк ле 4 проценти ол тилдердиҥ 96 процентиле куучындажат. Jӱк ле бир канча јӱстер тоолу тилдер ӱредӱлик системада ла государстволык бӧлӱкте тӧс учурлу болуп јат. Jӱстеҥ ас тилдер цифровой технологиялардыҥ телекейинде тузаланылат.

К.ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина