Алтайдын Чолмоны

Эпшилердиҥ телекейлик кӱнине

06.03.2018

Кижиниҥ канады бек болзын

Кижиниҥ јӱрӱминде су-кадыгыныҥ айалгазы баштапкы јерде деп айдар керек. Оныҥ јакшы эмезе јаман айалгазы бистиҥ бойыстаҥ тыҥ камаанду. Jе оорый бергенисте, биске болушка алтын колду эмчилерис келет. Алтын колду, улуска јалакай кӱӱндӱ эмчилердиҥ тоозында Маргарита Макаровна Чекурашева.

Бу эмчини республикада билбес улус јок то болор. Ол Оҥдой аймакта чыккан. Школды јеҥӱлӱ божоткон кийнинде, Барнаулда медицинский институтка кирген ле оны 1974 јылда божоткон. Республикан эмчиликтиҥ пульмонология бӧлӱгиниҥ заведующийи болуп 1986 јылдаҥ бери иштеп келди.

«Jылдар тӱрген ӧдӱп јат. Мен пульмонологияныҥ бӧлӱгинде 45 јылга чыгара иштеп койдым. Пульмонолог — ол тынар системаныҥ, ол тоодо ӧкпӧлӧрдиҥ оорулары аайынча специалист. Мен узак јылдарга јаҥыскан иштедим. Бир ӧйдӧ бистиҥ бӧлӱкке эки врач иштеп келген ле бис узак јылдарга кожо иштегенис. Jе олор ӧскӧ јерлер јаар иштеп јӱре берген» — деп, Маргарита Макаровна куучындайт.

Эмчиниҥ айтканыла, улустыҥ тынар системаныҥ оорузыла оорыыры кӧптӧп јат. Онызы экологияныҥ, иштеп јӱрген јериниҥ коомой айалгазынаҥ камаанду болот. Онойдо ок таҥкылаш, ол тоодо коштой јӱрген улустыҥ таҥкылажы, аракыдаш, јаан јажы база бу ооруларга экелет. Тынар системада кандый бир ооруныҥ чочыдузы боло бергенде, тургуза ла врачка баштанар керек. Ооруны удатпаганы оны илелеп, диагноз тургузарында, соҥында једимдӱ эмдееринде јаан учурлу болуп јат. «Кижиниҥ ӧкпӧлӧрин мен эки куу деп чотойдым, олор јогынаҥ кижи јӱрӱп болбос — деп, Маргарита Макаровна айдат. — Оору улуска эмденер јарамыкту айалга тӧзӧӧргӧ, пульмонология бӧлӱкте јаан иштер эдилген. Ремонт ӧткӱрилген, јаҥы мебель алылган, палаталарда кӧзнӧктӧр солылган кийнинде јарык ла јакшы боло берген. Эмчилердиҥ ӧмӧлигинде нак ла бой-бойына кӱч ӧйдӧ болужар улус иштейт. Былтыр бисле кожо иштеерге јиит, эрчимдӱ ле јайалталу коллега Жулдыз Жанибековна Турканова келген. Онойдо ок бӧлӱкте медсестралар Диана Капшаевна Чертыкова, Марина Сергеевна Максимова, Эркелей Дмитриевна Яймина, Марина Александровна Урматова, Анна Ивановна Попова иштейт. Коллегаларымды 8 Марттыҥ байрамыла акту кӱӱнимнеҥ уткып, бек су-кадык, учы-куйузы јок ырыс, ижинде турумкай болзын, ончозында једимдер кӱӱнзейдим!».

Жулдыз Жанибековна Кош-Агаш аймактыҥ кижизи. Ол школдо ӱренердеҥ ала врач болорго амадаган. 2015 јылда Томскто Сибирский государственный медицинский университетти божоткон. Ӱредӱниҥ кийнинде республикан поликлиникада участковый врач болуп иштеген. 2017 јылда јиит специалистти пульмонологияныҥ бӧлӱгине ишке кычыргандар.

«Тӧрт айга чыгара мени ченемелдӱ врач Маргарита Макаровна ӱреткен. Ол мени иштеги байлык ченемелине, канча јылга иштеген билгирлерине (вузта ӱренип алган билгир ол ӧскӧ, иштеп јӱрӱп алган билгирлер база башка), ӧмӧликте ӧмӧ-јӧмӧ иштеерине ле каруулу болорына ӱреткен ле таскаткан. Бу ончозы оору кижини эмдееринде јаан болушту» — деп, Жулдыз Жанибековна айтты.
Куучыныныҥ учында јиит врач Маргарита Макаровнага ӱредӱ-таскадузы, каруулузы ла оору улуска јалакай кӱӱни учун јаан быйанын айтты.

М. М. Чекурашеваны ла ӧскӧ дӧ врачтарды, эмчилерди Ӱй улустыҥ, 8 Марттыҥ байрамыла пульмонология бӧлӱкте эмденген Анатолий Труханов база уткыйт: «Гиппократтыҥ чертин берген врачтардыҥ ижинеҥ кижи кӱӱндӱ, бийик учурлу профессия јок. Jуу да, амыр да ӧйдӧ олор канча улустыҥ јӱрӱмин аргадаганын јӱк Кудай билер болбой. Маргарита Макаровнаны, кӧп-кӧп ӧскӧ дӧ врачтарды байрамыла уткып, јер ӱстиндеги ончо јакшыны, једимди кӱӱнзейдим!».

С. ВАСИЛЬЕВА,
Кӧксуу-Оозы аймакта Сузар јурттаҥ

Эпшилердиҥ эткени ундылбас
Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртыныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген эпшилерди эске алынып бичиир деп санандым. Ӱй улус айылында бала-баркаларын таскадар, кичеер јаан ижиле коштой кандый да ӧйдӧ јурттыҥ кӧп керектеринде, иштеринде эрчимдӱ иштеп јӱрген улус болуп јат.
Олордыҥ тоозында Экинурдыҥ јурт Совединде тӧс бухгалтерияда узак јылдарга баш бухгалтер болуп иштеген Вера Яшпаевна Кудачинаны адаар керек. Оныҥ каруулу ижиниҥ тоозында јурт Советтиҥ, медпункттыҥ, школдыҥ, интернаттыҥ, Культураныҥ туразыныҥ, библиотеканыҥ, балдардыҥ садыныҥ акча-манат јанынаҥ керектери кирген. Вера Яшпаевна тогус јаштуда ӧскӱс арткан, школго тӧрӧӧндӧринде јӱрӱп ӱренген. Школды божодып, ол Горно-Алтайскта ветеринарлар белетеер јуртээлем школдо ӱренген, оныҥ кийнинде колхозто ветеринар болуп иштеген. Соҥында садуныҥ техникумын божодып, јурт Советте баш бухгалтердиҥ ижин амыралтага чыкканча бӱдӱрген. Кожо отурган эш-нӧкӧри Антон Акчабаевичле олор кӧп балдар азырап чыдаткан, ӱредӱ берген.

Библиотекада узак јылдарга Г. К.Тышкышева иштеген, эл-јон ортодо текши культура, ол тоодо кычырарына јилбӱлер таркадары јанынаҥ јаан ижи учун «РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи» деп атла адаткан. Онойдо ок узак јылдарга иштеп, амыралтага барган Е. Б. Бойдошеваныҥ ижин темдектеерис. Медпункттыҥ ижин ак-чек ле каруулу бӱдӱрген, тӱни-тӱжи эл-јонныҥ су-кадыгын кичееп иштегендердиҥ тоозында Л. С. Тюхтеневаны, З. К. Шокшланованы, Р. Т. Тышкышеваны адаар керек. Бу улус јуртта ижиле коштой койчы-малчылардыҥ турлуларына атту јӱрӱп, прививкалар тургузып, оору улусты эмдеп јӱргендерин улус эмдиге эске алынат.

Культураныҥ ижин узак јылдарга Роза Трофимовна Кантырова башкарат. Ол бойы кожоҥдор чӱмдеп, кожоҥчы келиндерди, јайалталу јииттерди јууп, кӧп ойын-јыргалдарда Экинурдыҥ адын бийик кӧдӱрип јӱрет. Школдыҥ интернадыныҥ ижин башкарган улус — В. Д. Мундукина, М. Т. Ороева. Койчы-малчылардыҥ балдарыныҥ јадын-јӱрӱмин, курсак-тамагын, ӱредӱзин бастыра шиҥжӱлеп, кӧрӱп иштеери јаан керек.

Школдыҥ да таскамалду ла ӱредӱлӱ ижин база ла эпшилер бӱдӱрген эмей. Ол тоодо Ю. М. Апоятова, А. В. Карамаева, Л. Д. Иркитова, Г. Е. Емекчинова бойыныҥ ӧйинде бу иште школдыҥ ӧзӱмине, балдарды ӱредериниҥ эп-сӱмелерин элбедерине јаан камаанын јетиргендер.
Бӱгӱнги кӱнде бу адалган улустыҥ кезиги ак-јарыкта јок то болзо, олордыҥ јаан учурлу ла каруулу иштерин јаҥы ӱйе, јиит эпшилер бийик кеминде апарып јат.

Р. КЫНОВА,
ветерандардыҥ совединиҥ јааны

«Jылу эске алганым — јаш тужым…»

Кӱн билдирлӱ узап, кар ӧлчип баштады. Удабас Ӱй улустыҥ байрам кӱни. Jас, чечектер, јылу сӧстӧр… Айдарда, бистиҥ бӱгӱнги айылчы — элге тузалу иш-тошту, јозокту јӱрӱмдӱ, элге кожор балдар чыдадып јаткан кӧрӱмјилӱ эне эпши.

Экинур јуртта кабайы јайкалган, анда ла ӧзӱп чыдаган Лариса Николаевна Баина биледе јети баланыҥ бежинчизи. Ол энези Екатерина Николаевна ла адазы Николай Белекович Торбогошевтердиҥ эркезинде ӧзӱп, эмди оогош тужы керегинде кӧп учуралдарды јылу эске алынат. Эне-адазы эртечи улус учун болбой, Лариса эрте таҥда ойгонып, јайылган чокторын ээчиткенче чыгып келеткен кӱнди кӧрӧрин, оны сӱӱнчилӱ уткыган талаҥ-келеҥниҥ кожоҥын тыҥдаарын сӱӱр бала болгон. Эне-адамныҥ шылтузыла куштардыҥ ӱндерин јаштаҥ бейин таныйтам деп, ол куучындайт.

—Jаҥыс ла јаш тушта угуп туратан «Адык меге сопок бербейт» деп табыштанып турар куш кандый куш болгонын јаанап келеле, чек сананып таппайдым. Ол куштыҥ анайда айдынып, ӱнденип туратанын адам айдып берген эмей, је, чындап та, јазап тыҥдаза, ол куш анайда ла ӱнденет. Эртен тура уйлар саалган кийнинде, олорды одорго чыгарып, айдап брааткан тужында “Ты медведя видел? Видел?!” деп суракту ӱндӱ куш кижиле кожо јергележе браадатан, ол та кандый куш болгоны эмди тен санаама да кирбейт — деп каткырат. Оогоштоҥ ала Лариса јурт јердиҥ ончо иштеринде иштеген, ӧлӧҥ чапкан, уй сааган. Адазы качан да балдарын чаптыксынбас, кайда ла кожо ээчидип јӱретен.

—Оныҥ да учун адамла кожо Экинур јуртымды айландыра кӧп јерлерди эбиргем, кӧп кырларды кырлагам деп айдар керек. Jе эҥ ле санаага артканы – Тӱӱкей деп јерге јӱргеним болды. Ол кандый да болзо, тӱӱкиге кирген, Алтайдыҥ јаан баатырыныҥ адыла адалган јер — деп, Лариса Николаевна чокымдайт.

Ырысту бала тужы ӧскӧн јеринде артып, школдыҥ кийнинде Лариса каладагы университетке ӱредӱге кирген. Оны божодоло, Оро јуртта алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. 2000 јылда ол Алексей Сусоевич Баинле биле тӧзӧгӧн. Эмди олор Амаду, Юра, Баир, Байсур деп атту  уулдар чыдадат. Бу биле тӧзӧлгӧнинеҥ ле ала калада да јадып турган болзо, балдары су-алтай тилле куучындажат. Анда кайкамјык јок деп айдар эдим, нениҥ учун дезе Лариса Николаевна бойы алтай тилин баалап, оны јылыйбазын деп јаан учурлу ла тузалу иштер ӧткӱрип турган улустыҥ бирӱзи болуп јат. Чокымдап айтса, чӱмдӱ бичик кепке базар «Алтын Туу» деп турада редактордыҥ ижин бӱдӱрет. Калганчы ӧйлӧрдӧ кепке базылган бичиктердиҥ тоозында Айана Бобоковала кожо тургузып чыгарган «Алтай албатыныҥ алкыштары» деп бичик, тойлордо тузаланарына керектӱ «Эки турун биригип» деп јуунты, јаҥарчы ла кожоҥчы јеҥези Кӱпей Янгиновна Торбогошеваныҥ јарлу болуп, албаты ортодо кожоҥдолып јӱрген, је чачылып, бир јерге јуулбаган јаҥар кожоҥдорын «Jӱректеҥ чыккан јаҥарлар» деп адалган бичикте јууп салды. Тургуза ӧйдӧ «В помощь изучающим алтайский язык» деп сӧзлик-јартамал белетелип калды. Оны эмди јаҥыс ла кепке базары артты.

—Кижи бу јӱрӱмде кандый ла једимдерге једип, ичкери јеҥил алтап јӱргени — эҥ ле озо ак-јарыкты кӧргӱскен, таскамал берген эне-адазыныҥ једими. Баланы кижи эдип, јонго кожоры каруулу керек. Мен бойымныҥ эне-адама бӱгӱнги ырысту јӱрӱмим учун сӱрекей јаан быйанду јӱредим — деп, Лариса Николаевна куучындады.

Jаскы кӱнле јарыжып, јаҥыс ла ару амадулар, бийик кӱӱн-санаа, су-кадык келзин слерге, кару алтай эпшилер.

М. ЯБЫКОВА

Jедимдери — ижинде, ырызы — балдарында

Jӱрегиниҥ јылузын балдарына тӱп-тӱҥейдеҥ ӱлеген, јон ортодо јозокту ижиле аҥыланган эне эпшилердиҥ бирӱзи – Айана Николаевна Конунова. Ол Улаган јуртта јаткан Ольга Степановна ла Николай Болчоевич Алмадаковтордыҥ нак билезинде экинчи бала болуп чыдаган. Эне-адазында эрке кызынаҥ башка, оргончылардыҥ угын улалткан уулдары Айдар, Андрей ле Аржан бар. Эмди олордыҥ кажызы ла таҥынаҥ билелӱ болуп калды.

Школды чыккан-ӧскӧн јеринде божодоло, Айана калада университеттиҥ биолого-химический бӧлӱгине ӱредӱге кирген. Бу ла јылдарда эш-нӧкӧри Аркадий Конуновло таныжып, удабай эки јиит биле тӧзӧгӧн. Jаан уулы Айас эмди эне-адазыныҥ је ле деген болушчызы болуп, эр кемине једип калды. Кызы Камилла каладагы 6-чы таҥмалу школ-лицейдиҥ 9-чы клазыныҥ ӱренчиги. Айылда база кичинек ӱч кӧбӧк баатырлар чыдап јат. Балдардыҥ адазы, Аркадий Алексеевич, алтаистиканыҥ институдыныҥ билим ишчизи.

1998 јылда Айана ӱредӱзин једимдӱ божоткон. Оноҥ тӧрӧл аймагыныҥ Чибилӱ јуртыныҥ орто ӱредӱлӱ школына ишке киреле, баштапкы ла эки айды иштеп јӱргенче, университетке кайра келзин, ӱредӱзин аспирантурада улалтсын деп алдырту болгон. Оогоштоҥ ала бойыныҥ кӱчин, билгирлерин кандый ла ууламјыда ченееринеҥ бир де алаҥзыбайтан турумкай јиит кыс аспирантураныҥ ченелтелерин јеҥил ӧткӧн. Мында ӱредӱле коштой педколледжте лаборанттыҥ ижи келишкени калада артарына  јарамыкту айалга тӧзӧгӧн деп айдар керек. Оноҥ университетте ишке кирип, тургуза ӧйгӧ јетире анда иштегенче.

Ижине каруулу ӱредӱчи баштапкыдаҥ ла ала иштеген јерлеринде бойыныҥ албаданчак ла турумкай кылык-јаҥын кӧргӱскен. ¯редӱчиниҥ ижин ол педколледжте баштап, 1999-2009 јылдарда студенттерди ӱреткен. Университеттиҥ зоология, экология ла генетика бӧлӱгинде лаборант, ассистент, ӱредӱчи-преподаватель, биолого-химический факультетте деканныҥ ордынчызыныҥ ижин бӱдӱрген. 2009 јылда Новосибирск калада кандидаттыҥ диссертациязын јеҥӱлӱ корыган. 2011 јылдаҥ ала доценттиҥ ижин бӱдӱрип, база бир јылдаҥ доценттиҥ кӱндӱлӱ адын адаткан.

Ӧскӧн-чыккан јери Улаган болгондо, Айана  Николаевнаныҥ билим ижи тӧрӧл аймагыныҥ тындуларын ла куштарын шиҥдеериле колбулу эмтир. Бу ижин бӱдӱрер амадула бир јылда 2-3 катап Улаган јаар јорыктап ийерге келижет. Кӧп студенттер ченемелдӱ ӱредӱчиниҥ болужыла курсовой ло дипломный иштерин корулайт.

Ижин сӱӱген ӱредӱчиниҥ тузалу керек-јарактары университеттиҥ ичинде токтобойт.  2002 јылдаҥ ала Айана Николаевна ЕГЭ-ни ӧткӱреринде туружат. 2009 јылдаҥ ала ГАГУ-да ӱредӱге кирер ченелтелер тушта биологияла комиссияныҥ председатели болуп јат. Бойыныҥ тӧс ижинде билгирлерин бийиктедер амадула јаантайын ӧскӧ јаан калалардыҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелерине барат, ченемелиле ӱлежет. Каланыҥ школдорында ӧткӱрилип турган маргаандарда ла балдарга ӱзеери ӱредӱ берер тӧс јердиҥ баштаҥкайыла школдыҥ ӱренчиктери ортодо јылдыҥ сайын ӧткӱрилип турган НОУ-ларда экология ууламјыла колбулу иштердиҥ эҥ чыҥдыйын талдаарында Айана Николаевна база туружат. Ол университеттеги аҥ-куштыҥ манекендери тургузылган зоологический музейде ӱренчиктерге ле каланыҥ ӧскӧ ӱредӱлӱ заведениелеринеҥ келген студенттерге јилбилӱ экскурсиялар ӧткӱрет. Анайда ок бойыныҥ студенттерин ӱредеринде Эл музейле бек колбу тудуп иштейт.

Jылдар туркунына иштеп салган ченемелдӱ ӱредӱчи эмди 40 билим иштиҥ ле ӱредӱде тузаланарга керектӱ 3 пособие-бичиктиҥ авторы.

Jаш балдарлу болуп, студенттиҥ јӱрӱмин ӧдӱп чыгары јеҥил ле керек эмес. Мында кижиниҥ уур-кӱчтердеҥ јалтанбазы, сананып алганынаҥ кыйа баспазы кӧрӱнет. Jаштаҥ ала ичкери кӧрӱмдӱ бойы, ӱӱре-јелелери ле чилеп ок, бийик ӱредӱни алган кийнинде тӧрӧл јеринде иштеп артарга сананган. Ол ӧйлӧрдӧ ӱренчигин биолог-химиктиҥ јолына ууламјылаган ӱредӱчилери Н. Н. Тондоева, Т. С. Токоекова ла А. С. Белешева база иштегилеп турган туш. Jе салым ла андый болгон болбой, аспирантурада јол јеҥил башталган, иш те келишкен. Jӱрӱмде шак бу ишмекчи јолло барганында школдо билгирлер берген ӱредӱчилериниҥ јаан ӱлӱзи бар деп темдектеп, Айана Николаевна олорго быйанду јӱрет.

Энениҥ ырызы — балдарында дежетен. Бу биледе беш бала, энези ле адазы экилези билим ишчилер. Билим иш — кижинеҥ кӧп билгирлер, учы јок бедиреништер некеер иш. Jе Айана Николаевна ла Аркадий Алексеевич бош ӧйди тӱҥей ле табып алат. Анчада ла кичинек балдарыла кожо конекту, чаналу јыҥылаары бу биледе јакшынак јаҥжыгуга кӧчӱп калган.

Эптӱ ле эпчил эпши, јалакай јӱректӱ эне, ӱреткен кажы ла студентке буурсап јӱрген ӱредӱчи Айана Николаевнаныҥ куучынынаҥ ол Алтай јерин, ижин, билезин сӱӱгени ле баалаганы сезилди. Аспирантурада ӱренип турала, канча ла катап ӧскӧ ишке јӱре берер сагыш болгон, је ол туура јол анайып ла ачылбай арткан деп, бойы айдат. Ас тоолу алтай улус ортодоҥ биология-химия ууламјыла јилбиркеп, Айана Николаевна доцентке јеткени ле мында иштеп артканы бӱгӱн биске јаан оморкоду болуп јат.

М. ЯБЫКОВА