Алтайдын Чолмоны

Jаан иштер эдилет, темдектелгени де кӧп…

13.03.2018

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Роберт ПАЛЬТАЛЛЕР республикан эки газеттиҥ журналисттериле туштажып, пресс-конференция ӧткӱрген. Ол тергеебистиҥ экономиказындагы башка-башка ууламјылардыҥ ӧзӱми керегинде сурактарга каруу берген.

—Республика кӱнниҥ чогынаҥ иштеечи станциялардаҥ электроийде алып јат па? Кӱнниҥ электростанцияларын тутканы электроийдениҥ тарифтерин јабызадар ба?
—Бистиҥ тергееде 5 электростанция тудулган, олор 40 мгВт электроийде берип јат. Электроийде оптовый рыноктыҥ бирлик системазына барып јат, оныла бастыра тузаланаачылар јеткилделет. Jе бу электроийде биске јетпей туру, биске керектӱзи — 110 мгВт. Бӱгӱнги кӱнниҥ технологияларыла электроийдени јууп, «кӱлтелеп» алары јанынаҥ иштеер керек. 2017 јылда кӱнниҥ электростанцияларыныҥ иштеп алган электроийдезиниҥ кеми 21,8 млн. квт/ч болгон, онызы республиканыҥ тузаланган электроийдезиниҥ 4%.

Кӱнниҥ электростанцияларын тутканы тарифтерди јабызатпас. Нениҥ учун дезе, олордыҥ берген электроийдези кӧп эмес. Бу электростанцияларды тутканыныҥ јакшы јаны — ол электроийделе јеткилдеерин быжулайт, тергеениҥ бу суракта камааны јок болорын јеткилдейт, электроийдениҥ сетьтерде јылыйтуларын астадат.

Тарифтер федерал кеминде тургузылып јат. Олорды ого јӱк Сибирьдеги федерал округтыҥ тергеелеринде тӱҥей эдер суракла бис СФО-го до, федерал тӧс јерге де баштанганыс. Эмди тура бу сурак ачык артат.

—Качан республиканыҥ бастыра јурттары чыҥдый сотовый колбулу болор? Кезик јурттарда, темдектезе, Оҥдой аймактыҥ Коркобы јуртында мобильный колбу бар. Jе колбу тударга «эптӱ јер» бедиреер керек болуп јат. Бу сурактыҥ аайына кем чыгар?
—Мобильный колбуныҥ сурагыла бис кажы ла кӱн, кажы ла ай, кажы ла јыл иштеп турус. Бӱгӱнги кӱнде тергеениҥ 98 процент јурттары мобильный колбулу, 246 јурттыҥ 210-ы телефонду эмезе сотовый колбулу. 76 јуртта 3G-4G форматту Интернет колбу иштейт.

Jурт јерлердиҥ эл-јонын турумкай сотовый колбула јеткилдеерге, јаҥы тӧзӧгӧ станциялар тудар керек. Jе онызы колбу тудар иштердиҥ баазы бийик ле чыгымын кайра јандырары узак учун тутакталып јат. 2015-2016 јылдарда сотовый колбуныҥ операторлоры јаҥы станциялар тутпаган, јӱк барын јарандырган. Jурттарды РФ-тыҥ субъекттериниҥ бюджединеҥ сотовый колбула јеткилдеери керегинде федерал јасакта айдылбаган. Бу ончо иштерди сотовый операторлор бойлорыныҥ акча-манадыла бӱдӱрип јат.

АР-дыҥ башкарузыныҥ «Строительствого јараду керек јок учуралдардыҥ тооломына кубулталар кийдирери керегинде» јӧбиле јаҥы тӧзӧгӧ станциялар тударыныҥ ээжилери јеҥилтилген. Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандары сотовый колбуныҥ јепселдерин тургузарга, арендага беретен јерлердиҥ тооломын тургускан ла ол сотовый операторлорго табыштырылган.

Россияныҥ Минкомколбузыныҥ, «Ростелеком» ПАО-ныҥ ла АР-дыҥ башкарузыныҥ ортодо «Цифровой башкаланышты јоголторы» деп јӧптӧжӱ-ӱлекерге кол салылган. Ол аайынча тергеениҥ 53 јуртын тӱргени бийик Интернетле јеткилдеер иштер 5 јылдыҥ туркунына ӧдӧр. Бу тооломго эл-јоныныҥ тоозы 250-неҥ ала 500-ке јетире јурттар кирген. Бу тооломго кирбеген ле колбуныҥ линияларына јуук јурттарда иштер ӱзеери јӧптӧжӱлерле ӧткӱрилер.

Коркобы јуртта колбула, Интернетле «МТС» ПАО ло «Ростелеком» ПАО јеткилдейт. Бу јурт ӧрӧги јӧптӧжӱге кирбеген. Jе «ЭлТелеком» БУ-ныҥ колбузы јок јурттарда бириктирилген спутниковый колбу элбедилет, онойдо ок колбуныҥ чыҥдыйы јанынаҥ јуртты јеткилдеп турган сотовый операторлорго баштанар керек.

—Горно-Алтайскта Майма сууныҥ јараттарын бектеер иштер бир кӧнӱ эмес, анда-мында ӧдӱп туру. Бу иштер качан тӱгенер?
—Jараттарды бектеер иштерге буудагын јараттарда тудулган объекттер, таҥынаҥ улустыҥ участокторы эдип јат. Айдарда, кайда да олорды јайладар эмезе канайып та кыйары јанынаҥ сурактардыҥ аайына чыгарга келижет. Онойдо ок суу тӱрген бийиктеп, јайылып турган јараттарда иштер эҥ озо ӧткӱрилет. Бу иштерди, акча-манаттыҥ кемине кӧрӱп, 2019 јылдыҥ учына јетире бӱдӱрер керек.

—Ар-бӱткенниҥ Сайлугемдеги паркыныҥ јерин элбедери (ол тоодо корудагы јерлердиҥ чодыла) керегинде Слердиҥ шӱӱлтегер кандый?
—Сайлугемдеги национальный парктыҥ гран-кыйуларын элбедери пландалбай јат. Корудагы јерлериниҥ гранын тургузары керегинде суракты РФ-тыҥ Минар-бӱткенинде федерал министерстволор ло ведомстволор ортодо јӧптӧштирер иш ӧдӱп туру.

—2017 јылда Горно-Алтайскта ла Маймада таҥынаҥ улустыҥ тураларын газӧткӱшке колбоор программа керегинде нени айдараар? 2018 јылда бу программада јаан кубулталар болор бо? Республиканыҥ тӱштӱк аймактарында эл-јон кӧп агаш одырат. Олор јаар газ ӧткӱрер программа бар ба?
—2008 јылдаҥ бери таҥынаҥ тураларга газ ӧткӱрер иш ӧдӱп јат. 2017 јылда Алтай Республикада газ ӱлештирер 23 километр сетьтер тудулган, јурттар ортодо 10,85 километр газӧткӱш ӧткӱрилген, таҥынаҥ 463 тура газка колболгон. Ол тоодо Горно-Алтайск калада — 299, Майма аймакта — 164 тура. Ар-бӱткенниҥ газыла котельныйлар, компримированный газла автомобильдер иштейт. 2017 јылда 48 873,32 муҥ куб. метр газ тузаланылган.

Алтай Республикада 2016-2020 јылдарда газла јеткилдеериниҥ ле газ ӧткӱрериниҥ программазы аайынча 2018 јылда Газпром бу иштерге 762 млн салковой инвестировать эдерге туру.
Быјыл Майма аймактыҥ Суску јуртында таҥынаҥ 178 турага, Маймада 531 турага ла Горно-Алтайскта 136 турага газ ӧткӱрерине јараду алары пландалат.

Онойдо ок строительно-монтажный иштерди мындый объекттерде улалтары пландалат: Майма аймактыҥ Айбалык јуртында 105 тураны, Кызыл-Ӧзӧктӧ 694 тураны газла јеткилдеерин. Горно-Алтайскта 32, 42 ле 24 таҥмалу микрорайондорго газӧткӱштер ӧткӱрер тудум иштер башталар.
Ӱлекер-сметный документтери белен ле государственный экспертизадаҥ јарадылу объекттерде иштеерине конкурс јарлаары пландалат. Олор Горно-Алтайскта 30 таҥмалу микрорайондо ло Майма аймактыҥ Дубровка јуртында ӧдӧр учурлу.

Онойдо ок Алтайский райондо «Алтыгы Кайанча» ГРС-таҥ Майма аймактыҥ Манјӱрек јуртына јетире газӧткӱштиҥ, Манјӱректе ле Сускуда газ ӱлештирер сетьтердиҥ ӱлекерлерин тургузар ла государственный экспертизаныҥ бу объекттерге јарадузын алар иштер эдилер.
Тергеениҥ тӱштӱк аймактарына газ ӧткӱрер программа јок. Jурттардыҥ ортозы ыраак ла эл-јонныҥ тоозы ас учун. Олорды суйук ла компримированный газла јеткилдеер керек.

—«Жемчужина Алтая» туркомплексти ле «Манјӱрек» ГЛК-ны тудары кандый кеминде ӧдӱп јат? Олор качан белен болор?
—«Манјӱрек» ГЛК-ныҥ инфраструктуразын тударына Сбербанк акча-манадын чыгарып јат. Туристтерди јеткилдеериниҥ тӧс јери, конор туралар ла ӧскӧ дӧ объекттер тудулат. Алтай Республиканыҥ башкарузы дезе, федерал тӧс јердеҥ Манјӱректиҥ кӧлин арутаар ла оныҥ јараттарын јарандырар, пляж эдер иштерге акча-манат сурап алган. Бу иштер кидим ӧдӱп туру. Быјыл јайгыда пляжта бир уунда 1,5 муҥ турист амыраар аргалу болор.

Алдында «Долина Алтая» деп адалган «Жемчужина Алтая» деп туркомплексти Алтай Республикага табыштырар иш 2017 јылдыҥ бажында башталган ла ол тӱгенбеген. Удабастаҥ бу иш тӱгенген соҥында ишти баштаарыс. Акча-манадын салып, туружарга турган инвесторлор бар. Кӧл, санаторий, отельдер ле ӧскӧ дӧ объекттер тудар план озогы бойы артар. Тургуза ӧйдӧ мында производственно-эксплуатационный база, МЧС-тыҥ объеги, котельный, суу соордырар јазал ла ӧскӧ дӧ объекттер барын айдар керек.

Jуукта республикага Ростуризмниҥ јааныныҥ ордынчызы келип јӱрген. Ол Ростуризмниҥ чодыла тудулып турган объекттерди шиҥжӱлеер амадула келген. Республиканыҥ ла Ростуризмниҥ башкартулары ортодо келер ӧйдӧ туризмди ӧскӱрериниҥ ле јаҥы объекттер тударыныҥ сурактары кӧрӱлген. Ол тоодо Караколдогы кӧлдӧрдӧ туробъект тудары шӱӱжилген. Ростуризмниҥ акча-манадына Урлу-Аспактаҥ ала Караколдогы кӧлдӧргӧ јетире јол тударыныҥ сурагы јӧптӧлгӧн.

—Тергееде бойыныҥ аэропорты бар да болзо, Горно-Алтайсктаҥ Москвага јетире авиабилеттиҥ баазы бийик учун кӧп улус Барнаулдаҥ эмезе Новосибирсктеҥ учуп турулар. 2018 јылда айалга оҥдолгой не?
—Горно-Алтайск—Москва рейсте экинчи перевозчик јанынаҥ улайын ла куучын-јӧптӧжӱлер ӧткӱрип турубыс. Jе эмди тура сок јаҥыс монополист компания бойыныҥ баазын тургузып јат. Рейстердиҥ баазына бистиҥ башкару да, Москва да субсидия этпей јат.

Алтай Республиканыҥ башкарузы «Горно-Алтайск аэропорт» АО-ло кожо Новосибирсктеҥ ле Барнаулдаҥ авиабилеттердиҥ баазын јабызадары керегинде јӧптӧжӱлерди «Сибирь» авиакомпнаия» ПАО-ло ӧткӱрет. Бӱгӱнги кӱнде билеттердиҥ бир јанындӧӧн баазы 13 500 салковой.
Онойдо ок «Горно-Алтайск аэропорт» АО-го калыктар ортодогы аэропорттыҥ статузын берери јанынаҥ иш ӧдӧт. Ӱлекер белен, аэропортто ӧткӱрериниҥ пункты керегинде јӧптӧштирӱлер ӧдӱп туру. Государственный экспертизаны ӧткӧн кийнинде келер ӧйдӧ јуук јаткан государстволор ло республика ортодо рейстер ачылары темдектелет.

—Горно-Алтайскта сууӧткӱштер јок микрорайондор бар. Бу сурак качан аайланар?
—Он јыл кайра 300 километр сууӧткӱш болгон. Эмди оныҥ узуны 700 кмилометр. Кажы ла јыл сууӧткӱштердиҥ планын тургузып, олорды ӧткӱрип јадыс. 2018 јылга 50 млн салковойдоҥ эмеш ас акча чыгарылган.

Суу јок микрорайондордыҥ эл-јонында айыл-јуртка (мылчага, кийим јунарга ла ӧскӧ дӧ иштерге) керектӱ сууны аҥылу машинала тартырары јанынаҥ каланыҥ администрациязыла јӧптӧжӱ тургузар арга бар деп бодойдым.
—Элбек каруулар учун јаан быйан, Роберт Робертович!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА