Алтайдын Чолмоны

Бӱгӱнгизин 2006 јылдагызыла тӱҥдештирип болбозыс…

20.03.2018

АР-дыҥ башчызы Александр БЕРДНИКОВЛО бистиҥ тергеениҥ ле оныҥ албатызыныҥ јадын-јӱрӱмиле, ижи-тожыла колбулу сурактар аайынча ӧткӧн куучын-эрмекти јарлап турус.

—Бис узак тушташпаганыс, угарга сананган кӧп сурактар јуулып калган. Тулаан айдыҥ 1-кы кӱнинде Слер јаан учурлу јон-политикалык керекте — Россия Федерацияныҥ президенти Баштанузын јарлаарында турушканыгар. Быјылгы эткен Баштануда Алтай Республикага, бистиҥ тергеениҥ эл-јонына анчада ла учурлу деп нени айдарыгар?
—Бу, чын да, ороонныҥ эҥ јаан учурлу јууны болгон. Баштануда Россия Федерацияныҥ бастыра јаҥдарыныҥ јуук беш-алты јылга бӱдӱретен иштериниҥ программазы салынган. Президенттиҥ кажы ла айткан эрмегиниҥ, шӱӱлтезиниҥ учурын оҥдоп, айдылганын Алтай Республикада канайда бӱдӱрерин сананар керек болгон. Кандый сурактар турганын, элдеҥ озо кандый иштерге ајару эдерин президент сӱрекей чын айткан. Баштануда темдектелген иштерди канайда бӱдӱрери, эҥ озо нени эдери, арга-чыдалыс канча кире — бу јанынаҥ бис лапту иштегенис.
Россияда аайына чыгатан сурактар эмди де бар, кажы ла билениҥ јадын-јӱрӱминиҥ кемин кӧдӱреринде, медициналык јеткилдештиҥ чыҥдыйын бийиктедеринде, ӧскӧ дӧ кӧп керектерде бис кӱӱнзегениске јетпегенис. Jе бу иштерди ылтам эдер керек, ӧй сакыбай јат, улус јакшы јадар кӱӱндӱ.

Ӧткӧн ӧйгӧ республикада эдилген иштер ас эмес, ондор тоолу школдор, балдардыҥ садтары тудулган. В. В. Путинниҥ јакыганыла Турачакта школды ӱч јылдыҥ ордына 1,5 јылга бӱдӱре туттыс, ого 400 млн салковой акча чыккан. Чамалда эмчилик таҥынаҥ инвесторлордыҥ акчазыла тудулган, президент ого 650 млн салковойды чыгарарын јӧптӧгӧн. Республиканыҥ эҥ ыраак јурттарында — Джазатордо ло Балыкчыда участковый эмчиликтер ачылган. Мындый тудумдар ондор тоолу.

Бис эмди президенттиҥ Баштанузында темдектелген иштерди бӱдӱрериниҥ планын тургузып, оны јӧптӧӧргӧ белетейдис. Куучын тӧзӧлгӧ учурлу керектер керегинде ӧдӧт, элдеҥ озо — МРОТ-ты (ишјалдыҥ эҥ јабыс кемин) јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчаныҥ кемине јетирери керегинде. Тургуза ӧйдӧ бисте МРОТ прожиточный минимумныҥ 85% кире, кӱӱк айдыҥ 1-кы кӱнине јетире бис бу кӧргӱзӱни таҥынаҥ бойыстыҥ арга-кӱчисле 100% јетирер учурлу. Орто ишјалдыҥ кеми 15 муҥ салковой, Кош-Агаш аймакта дезе районный коэффициентле кожо 26 муҥ салковой болор. Кӧп чыгымдарысты астадып, бу акчаны бис бюджетке салганыс. МРОТ бийиктегениле колбой, бюджетте тӧлӧмирлерге темдектелген акчаныҥ кеми 1 миллиард 200 миллион салковой.
РФ-тыҥ Конституциялык јаргызыныҥ 2017 јылдыҥ јаҥар айында чыгарган јӧбине келиштире бис МРОТ-ко иштиҥ аҥылу айалгалары учун кожулта акча тӧлӧп јадыбыс. Мындый акча 2013 јылдаҥ бери тӧлӧлбӧгӧн, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ кӧп талалары бистий айалгада болгон, РФ-тыҥ акча-манат аайынча ла иш аайынча министерстволоры бу јанынаҥ чокым јартамал этпей турган. РФ-тыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ пленумы бу сурак аайынча эки јӧбинде «тӧлӧбӧс» деп айткан. Эмди кӧрӧр болзо, тӧлӧӧр керек. Конституциялык јаргыныҥ јӧбин бӱдӱрип, бис бу акчаны тӧлӧӧрин улалтарыс.

Су-кадыкты корыыр системаны јаҥырта тӧзӧӧр, ФАП-тарды, участковый эмчиликтерди, јурттарда амбулаторияларды астадар керек деп, мени сӧскӧ кийдирген деп, президент бастыра ороонго ачыгынча айткан. Мыныҥ бажында кезик јурттарда улус кандый да медболуш јок арткан. Оныҥ учун Путин 100-теҥ ала 2 муҥ эл-јон јаткан јерлерде ФАП, 2 муҥнаҥ ажыра эл-јонду јерлерде јурт амбулатория эмезе участковый эмчилик болор учурлу деп јакыган. Бис мыны билгенис. Оныҥ учун Джазатордо јаҥы, эмдиги ӧйдиҥ ончо некелтелерине келишкен участковый эмчиликти тутканыс.
Улаган аймактыҥ Балыкчы јуртында јаҥы ӧйдиҥ јепселдерлӱ, ол тоодо рентгенттӱ, врачтыҥ јакшынак кабинеттӱ эмчилик иштейт. Майма аймактыҥ эл-јоныныҥ су-кадыгын корыырын јарандырып, баштапкы медболушты эл-јонго јууктадары аайынча јаан иш бӱткен. Президенттиҥ Федерал Jуунга Баштанузында су-кадыкты корыырын эл-јонго јууктадары керегинде айтканына каруу эдип, јуукта Подгорный, Карасук ла Ыны-Оозы јурттарда ФАП-тар ачылды. Бӱдӱн-јарым ай кайра Майманыҥ Алгаир микрорайонында врачтыҥ текши практиказыныҥ офизи ачылган. Бу јерде 4 муҥ эл-јон јуртайт ла эмчиликке јетире ыраагы 4 км. јол ӧдӧр керек болгон. Онойдо ок Советский оромдо поликлиниканыҥ учреждениезин ачтыбыс. Эмди улус врачка кӧрӱнерге, анализтер табыштырарга јурттыҥ бир учынаҥ экинчи учына јетире барбас аргалу. Планда Маймада врачебный јурт амбулатория тудары.

Калада перинатальный тӧс јер, тӱрген медболуштыҥ станциязыныҥ туразы, балдардыҥ поликлиниказы ремонтолгон, балдардыҥ јаҥы республикан эмчилиги тудулган. Перинатальный тӧс јерди элбеде тударыныҥ ӱлекерине экспертиза тӱгене берзе, оны тудуп баштаарыс. Президентле пландалган туштажуда бу сурак керегинде айдарга турум.

Алтай Республикада 37 объект Президент В. В. Путинниҥ бичиген јакылтазыла тудулганын ајаруга алзабыс, ол јаан тоо. Jӱк аймактарда 9 тӧс эмчилик тудулган. Мынаҥ озо јылдарда Кӧксуу-Оозындагы тӧс эмчилик 22 јылга тудулганын ајаруга алып, тӱҥдештирер керек. Онойдо ок Президенттиҥ јӧбиле энениҥ капиталын берери 2021 јылга јетире узадылган. Республикан бюджеттеҥ дезе, ӱчинчи балага 50 муҥ салковойдоҥ тӧлӧӧри ӧдӱп туру.

—Эл-јон эмчилерге кӧрӱнип барганда, олор коомой куучындажып јат деп, комыдал кӧп болуп јат. Мында, байла, кӧпчидиш јок. От јок—ыш јок. Слер бу суракты кандый кӧрӱп туругар?
—Башкару, јаҥдар бӱгӱнги кӱнниҥ кандый ла јепселдериле јеткилделген јаҥы эмчиликтер, поликлиникалар, ФАП-тар тудуп, ишке табыштырат. Олордыҥ јепселгенин тоолоп то једер арга јок: МРТ-лар, бийик технологиялык эп-аргаларла, лазерле операциялар эдер јепселдер… Республикан эмчиликте онкологияныҥ бӧлӱгин ачарын пландайдыс. Jе улустаҥ эмчилердиҥ кӱркет-јаман болуп турганына комыдалдар болуп јат. Jе врачтарга коногыла дежурить эделе, ойто поликлиникада приемдо отурары јеҥил эмези јарт. Медицинада оору улуска јалакай, ајарулу болоры иштеп јӱргендердиҥ кӱӱнинеҥ камаанду.

Эмчиликте эмденип јадар ӧй — 8 кӱн деген ээжи јанынаҥ ТФОМС-ло јартажар керек. Бодолында, операция эдип койгон кижиге эмеш те болзо, орныгарга ӧй керек ине. Бала табар турада орынныҥ тӧжӧгиниҥ бӧстӧри эски деп комыдал угарга келишкен. Поликлиникада эртен тура врачтарга кирип болбозыҥ, је тал-тӱштиҥ кийнинде тӧлӧӧр поликлиникада врачтарга кирер арга бар. Бу сурактардыҥ аайына экономика, акча-манат јанынаҥ чыгар керек деп бодойдым. Эмди башкаруныҥ председателиниҥ ордынчызы Р. В. Птицын экономика аайынча специалист. Бис бу айалганыҥ аайына чыгарыс деп иженедим.

—Президенттиҥ Баштанузында тергеелерде, ол тоодо јурттар ортодогы јолдордыҥ чыҥдыйына јаан ајару эдилген. Бу јанынаҥ бисте кандый иштер ӧдӧт?
—Jолдор саларында соҥдоштор јаан. Jолдор салары, олорды чыҥдый айалгада тудары баалу иш. Биске бу суракта президенттиҥ болушгчызы, Алтайды сӱӱген Игорь Левитин тыҥ болужат, јӧмӧжӧт. Бир километр јолды салар иштиҥ баазы 40-50 млн салковой, бисте, туулык јерде, оноҥ до баалу болоры јарт. Транспорттыҥ министри Максим Соколовло бис улайын туштажып јадыс. Бистиҥ тергее бастыра ла бар программаларга кирген, ол тоодо Чамал-Эјеган јолды јазаарыныҥ. Бисте ӱлекер јок болгон. Jе эмди президенттиҥ тергеелердиҥ, јурттардыҥ јолдоры керегинде баштанузында ого јӱк бир јонјӱрӱмдик объекттӱ јуртка јетире јол ӧткӱрилер деген јакылта бар. Айдарда, бир километр јолдыҥ баазын эки катапка тӱжӱрип тудар арга болор.

Онойдо ок Казахстаннаҥ Алтай Республика јаар јол салар деген куучын ойто орныгат. Ол јол Казахстанда Ридердеҥ ала Беш ичиле чӧйилип, бисте Чаргы јуртта Чуйдыҥ федерал јолына кирер учурлу. Быјылгы јылда Озеро-Куреево јурттыҥ автојолына јаан акча-манат чыгарарыс. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Кайтанак, Огневка јурттарыныҥ эл-јоны транспорттыҥ тоозын-тобрагынаҥ тумчаланып јадыс деп комыдайдылар.

Газӧткӱш узак ӧткӱрилбейт деп турган улус бар. Аймак кеминде јаҥдарга акча-манатла быжулалбаган керекти эдерис деп, улусты ижендирбес керек. Алгаирде ондый айалганыҥ аайына чыгарыс. Газӧткӱш Озерное, Ай-Балык, Кызыл-Ӧзӧк јурттарга, Чамалга јетире ӧткӱрилери пландалат.

—Эки-ӱч јыл кайра балдардыҥ садиктерине очередьтер јаан деп куучын болгон. Эмди ол сурак чечилген. Тургуза ӧйдӧ эҥ оогош балдардыҥ яслялары керегинде куучын ӧдӧт пӧ?..
—Бӱдӱн-јарым јашка јетире балалу энелер ортодо ӱренип те турганы, иштеерге де кӱӱндӱзи бар. Айдарда, республикан бюджеттеҥ 280 млн салковойды табып, 500 бала јӱргедий садиктер тударга јадыс. Бу сурактыҥ аайына бис 1,5 јылдаҥ чыгып койорыс.

Толо бӧктӧп болбозыс, је јылдыҥ сайын 500 јердеҥ ачып турарыс. Анайып, 4 јылдыҥ туркунына бу курч сурактыҥ аайына чыгар арга болор.

—Президент бойыныҥ Баштанузында экологияныҥ сурактарына јаан ајару эткен. Баштануда ол бистиҥ Алтын Кӧлди чеберлеп алары јанынаҥ база айткан. Бу ууламјыда бисте кандый иштер темдектелген?
—Президент бойыныҥ Баштанузында Волга сууны, Байкалдагы кӧлди ле Туулу Алтайдыҥ эҥ јараш кӧлдӧриниҥ бирӱзин, Алтын Кӧлди, адаган. Ороонныҥ башкараачызыныҥ мындый ајарузыныҥ кийнинде, Экологияныҥ јылында, федерал јаҥдар Алтын Кӧлди корулаары јанынаҥ чокым иштерди темдектеп, оны бӱдӱрерин кӧнӱ баштап ийгендер деп айдар керек. Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председатели Д. А. Медведев министерстволорго, ведомстволорго, АР-дыҥ башкарузына бу јанынаҥ документ-бичиктерди белетеери керегинде чокым јакылталар берген. Бис бу суракла элдеҥ ле озо эл-јонго баштанганыс. Россия Федерацияныҥ Федерал Jуунында дезе тегерик стол ӧткӧн. Анда тӧс јердиҥ јарлу академиктери, билимчилери, экологторы, министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ чыгартулу улузы эрчимдӱ турушкандар. Jуунда ишмекчи кӱрее тӧзӧлгӧн. Бис тегерик столдо кӧдӱрилген сурактарды ајаруга алып, Россия Федерацияныҥ Башкарузына бойлорыстыҥ шӱӱлтелеристи јетиргенис.

Бисти санкцияларла јаба базарга умзангылайт. Онызын эл-јон јакшы билер. Оныҥ учун тутактар кӧп. Мындый айалгаларда бистиҥ алдыста тура берген некелтелерди бӱдӱретен иштер чӧйилер деп санангам. Jе Президенттиҥ берген јакылталарын кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрер керек. Тулаан айдыҥ 1-кы кӱнинде Президент бойыныҥ Баштанузында бу суракка база катап бурылып, ончобыска Волганы, Байкалды ла Алтын Кӧлди корулаар ӱлекер-проекттер јӱрӱмде бӱдер учурлу деп јарт ла чокым айдып салды. Кочкор айдыҥ 28-чи кӱнинде В. В. Путинниҥ турушканыла, «Россиянҥ стратегический ӧзӱми» деген камыстыҥ тӧргизиниҥ јууны ӧткӧн. Бу јуунды РФ-тыҥ башкарузыныҥ председатели Д. А. Медведев ӧткӱрген. Бу јуунда Россияныҥ строительство ло акча-манат аайынча министерстволорына, Алтай Республиканыҥ башкарузына кандый јакылталар берилгени оныҥ протоколында чокым ла јарт айдылып калган.

Россия Федерацияныҥ башкарузы бойыныҥ фонд-кӧмзӧзинеҥ Алтын Кӧлдиҥ ӱлекер-проегине ӱзеери акча-манат чыгарып јат. Куучын 600-700 миллион салковой акча керегинде ӧдӱп јат. Ӧскӧ дӧ болуш-јӧмӧлтӧлӧр темдектелген. Темдектезе, 2018 јылда Россияныҥ тергеелерине госпрограмманы бӱдӱрерине, муниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ бойлорыныҥ темдектеп алган программаларын бӱдӱрерине, јадып турган јерлеринде јазалду иштер ӧткӱрип, јадын-јӱрӱмге јакшынак айалгалар тӧзӧӧрине ууландырылган јӧмӧлтӧлӧр болоры темдектелген. Бу ӱлекер-проекттерге Турачак аймакта болотон тудум иштер база кирген. Артыбаш ла Иогач јурттарда туризмниҥ обьекттерин тударга белетенип турус. Быјыл бу јурттарды јакалай турган јараттарды бектеп јазаары аайынча иштер башталар. Мында ла туристтерди јатыргызатан пункттар, амырайтан јерлер, парктар, сувенирлерле садыжатан јерлер, кемелер туратан аҥылу пирстер тӧзӧлӧр. Jербойыныҥ улузына иштейтен ӱзеери јерлер ачылар. Туристтердиҥ келип, амырайтан јерлерин эптӱ эдип тударга кичеенерис. Кӧп ӧскӧ дӧ јаҥыртулу иштер болор.

Бисте кандык айдыҥ 2-чи кӱнине јетире Россияныҥ строительство аайынча министерствозына Артыбаш ла Иогач јурттарда суулардыҥ јараттарын бектеп чыныктаарына ӱзеери акча чыгарзын деген окылу бичиктерди јазайла, аткаратан туура салбас иш бар. Бу јурттарда иштер дезе быјыл башталар деп, база катап айдып турум.

Алтын Колдиҥ ӱлекер-проеги аайынча бис анайда ок Россияныҥ экономический ӧзӱм, строительство ло акча-манат аайынча министерстволорыла јуук колбу тудуп иштейдис. Ӱлекер-проектти 2018-2020 јылдарга јетире акча-манатла јеткилдезин деген окылу документ-бичиктерге колды Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ председатели Д. А. Медведев салган. РФ-тыҥ акча-манат аайынча министерствозыла кожо Горно-Алтайск-Артыбаш деген јолды федерал кемине кӧчӱрери аайынча база иштеп јадырыс. Биске бу сурак сӱрекей учурлу. Бу јолды федерал кемине кӧчӱрип алзабыс, оны чыныктайтан ла јазайтан бастыра иштер Чуйдыҥ јолыла ла чылап, федерал кеминде ӧткӱрилер эди. Бу сурак бӱдер деп, иженип турум. Бу иштер Президент В. В. Путинниҥ берген јакылталары аайынча ӧдӱп јат. Ороонныҥ башкараачылары Алтай Республикага јаан ајару эдип тураганын темдектеп, олорго алкыш-быйан айдар керек.

—Александр Васильевич, Турачак аймакта јараду јогынаҥ агаштар кезилип јат деген сурактар кӱйбӱрейт. Оныҥ аайын јартап, айдып берзегер?
—Бу ӧткӧн чактыҥ косколоҥду 90-чы јылдарында башталган ӧҥзӱре сурак. Куучын-эрмек Тондошка јуртта Бий сууныҥ јаказында ӧскӧн јажыл бӱрлӱ агаштар керегинде ӧдӱп јат. Мен, республиканыҥ башчызы болгон адымда, јажыл бӱрлӱ агаштарды шылтагы јогынаҥ јоголторын кезем болдыртпай јадырым. Туулу Алтайдыҥ јажыл ӧзӱми бистиҥ кажыбыска ла карам. Jе керектиҥ аайын тереҥжиде кӧрӧр керек деп сананып турум. Ол ло 90-чы јылдарда бисте кӧп неме јайрадылып, чачылган. Эмди олорды орныктырарга кӱчке келижет. Ол тушта Тондошка јурттыҥ јерлеринде агаш ээлемниҥ јерлери база болгон. Jасак аайынча дезе совхозтордыҥ ла агаш ээлемниҥ јерлеринде агаш фондтыҥ кандый да участокторы болбос учурлу.

«Узун колду» бир кезек аргачылар бу керекти тузаланып, совхозтыҥ јерлерин мензинип алгандар. Эпчил кайракандарга бир јанынаҥ унчугып болбозыҥ, олордыҥ ончозында јӧптӧжӱниҥ окылу документтери бар. Олор совхозтыҥ јерлерин ӱлежип, таҥынаҥ башка-башка участокторго бӧлӱп алгандар. Бу керекти јасактарга тайанып, лапту шиҥдеп, аайына чыгар керек деп бодойдым. Акту бойымныҥ баштаҥкайымла 2013 јылда бис бу керекти удурумга токтотконыс. Jе «курсактыҥ амтанын» алган эпчил улус эмдиге јетире токынабаган. Олор туура јердиҥ улузы эмес, бу ла Турачак аймакта јаткан јерлештерис. 2017 јылдыҥ ӱлӱрген ле кӱчӱрген айларында мында агаш ойто ло кезилип башталган. Jаргыда агашты кезери јасакка келишпей јат, ол јанынаҥ иштерди токтотсын деген јӧп чыкса, оны арбитраж аайынча јаргы јастыра деп токтодып салат. Бу суракла мен Паспаулдыҥ ла Кара-Кокшаныҥ эл-јоныла јаҥыс катап эмес тушташкам. Оныҥ аайына чыгатан кандый аргалар бар? Бу јуукта прокуратура арбитраж јаргыга агаш ээлемниҥ ле совхозтыҥ јерлерин таҥынаҥ аргачыларга сатканын чын деп јарадып, олорды кайра агаш аайынча фондко јандырзын деп шӱӱлтеле ойто ло катап баштанган. Арбитраж јаргыда мындый јӧп јарадылза, ол тушта керектиҥ аайына чыгар эдибис. Jе бистиҥ јаргыныҥ ижине кирижер кандый да учурыс јок. Ол кандый јӧп чыгарар — андый ла болор.

Курч сурактыҥ аайына чыгатан база бир эп-арга бар. Мынаҥ озо Онос јуртта Кадынды јакалай јерлерде јажыл агаштар кезилип, бисте база јаан чугаан табыш болгоны санаарга кирип турган болбой. Улус митингтер ӧткӱрип, тыҥ ла табыштанган эди. Ол митингтерди кемдер ӧткӱргенин бис база јакшы билерис. Улустыҥ кӱӱнин митингтерде ол ло агаш кезеечилер бойлоры ла булгаган деп, ачыгынча айдар керек. Олордыҥ аайына база чыгарыс. Тургуза ӧйдӧ Оносто ар-бӱткенниҥ аҥылу паркы тӧзӧлип јат. Оныҥ документ-бичиктерин јазайтан иштер учына јууктап келген. Кӱӱк айда, Улу Jеҥӱниҥ байрамыныҥ кийнинде, парктыҥ окылу ачылтазы болор деп иженип турум. Ол тушта јажыл агаш ӧскӧн јерлер аргачылардаҥ айрылып, 44 гектар јер ар-бӱткенниҥ паркына кирер ле аҥылу корулу јер деп јарлалар. Бу јерде туризмди ӧскӱрерге јараар, мал-аш та тударга, ӧлӧҥ-чӧп тӧ ӧскӱрерге база јараар. Jе јажыл агашты кезери токтодылар!

Турачак аймактагы айалганы мен бойымныҥ ајарумда тудуп јадырым. Агашты кезери мында эмди токтодылган. Jе «кекенип» турган улус бар деп билерим. Jерлердиҥ ээлери болуп турган 44 арендатор туура јердиҥ улузы эмес, олор Турачак ла аймактыҥ аргачылары. Jада тура мында айса болзо, Чамал аймакта чылап ок, ар-бӱткенниҥ аҥылу паркы тӧзӧлӧр. Ол тушта агашты јараду јогынаҥ кескен арендаторлорды јаргы ажыра кату каруузына тургузарыс.

—Кыдаттар Чойдо јажыл агашты бӱрте чабып, олорды јоголтордыҥ јанында деген тал-табыш јанынаҥ нени айдарыгар?
— Оны кӧк-тӧгӱн куучындар деп айдарга турум. Алтай Республикага эки муҥ кыдат келер, олор агаш-тажысты тазылыла кожо кодорып, апарар деген коп-сайапты јербойыныҥ бир кезек политиктери јайып турганын бис база јакшы билерис. Бу учуралда куучын Чой аймактыҥ јерлери керегинде ӧдӱп јат. Бойыныҥ ӧйинде аймактыҥ администрациязы Паспаулдагы совхозтыҥ јерлерин таҥынаҥ улуска садып ийген. Jерди садып алган улус дезе оны бой-бойлоры ортодо ӱлежип алгандар. Оныҥ кийнинде фермерлер јерлерин кандый да кыдат фирмага арендага берерге белетенип алган деген куучын-кумый башталган. Алтай Республиканыҥ башкарузынаҥ, Чой аймактыҥ администрациязынаҥ фермерлердиҥ јеринде иштеерге јӧп сураган кандый да баштану болбогон деп, окылу каруу берип јадырым. Ол керегинде республиканыҥ миграционный службазыныҥ јааны полковник Деревягинниҥ толо ло чокым јартамалы база бар.

Чой аймакка Китайдаҥ ӱч кижи келген учурал бисте чын, бар. Олор бу јерлерде агаш белетеп, оныҥ чӧбрӧзинеҥ, быдактарынаҥ ла јалбырактарынаҥ керектӱ кееркедим эдимдер эдер кӱӱндӱ улус. Jе бу ӱч кыдат бистеҥ арендага јер алып иштейтен кандый да квота сурабагандар. Олорго удурумга Россияныҥ јеринде болотон јараду бичикти Красноярский крайдыҥ администрациязы берген деп билерим. Бу ӱч кыдаттыҥ бисте болотон ӧйи бу ла кӱндерде тӱгенер. Ӧйи божозо, олор јанар. Бисте јаҥыс ла јарбынып отурар јарабас кылык-јаҥ база бар. Аргаларды бедиреп, бойлорыска кыймыктанар керек. Рыноктыҥ ӧйинде анайтпаганча болбос эмей. Кооперативтер тӧзӧп, агаш ээлемниҥ ишчилериле ӧмӧ-јӧмӧ иштейтен эп-сӱмелер табар керек. Бойыс кыймыктанбазабыс, тууразынаҥ биске кем де келип болушпас. Кооперативке техниканы ла ӧскӧ дӧ эдимдерди бойыгардыҥ акчагарга садып алзагар, бис ол бааныҥ 50% ойто кайра слерге јандырып берерис. Jе кыдаттардыҥ јанынаҥ бисте кандый да «олјолош» болбос деп, база катап айдып саларга турум.

— Александр Васильевич, ӧткӧн амыраар кӱнде бисте Президенттиҥ талдаштары ӧтти. 2018 јылда республиканыҥ бир кезек аймактарында муниципал кеминде талдаштар ӧдӧри база темдектелет. Jаргыныҥ јӧбин сакып турган јамылулар бисте база бар. Эл-јон олорды билер. Jербойындагы башкараачылар бисте канайып тудулат, оныҥ јаҥ-ээжилерин эл-јонго јартап, айдып берзегер.
—Не болорын эм тургуза кем де билбес. Бисте тулаан айдыҥ 18-чи кӱнинде Российский Федерацияныҥ Президентине талдаштар ӧтти.
Аймактардыҥ јаандарына талдаштар, анайда ок республиканыҥ башчызыныҥ талдаштары оноҥ ӧдӧр. Чой ло Кош-Агаш аймактардыҥ јаандарыла, Горно-Алтайск каланыҥ мэриле колбой тӧзӧлгӧн айалга керегинде айдар болзо, олорго уголовный керектер ачылган. Ол јанынаҥ шылу ӧткӱрер башкарту иштейт, ол мениҥ компетенциям эмес.
Мынаҥ озо башкараачылар болуп иштеген бу ӱч кижиге недеҥ улам уголовный керектер ачылганын мен билерим. Jе мыныла колбой кандый бир комментарийлер берип болбозым, онызы мениҥ компетенциямга кирбей јат. Керектӱ болгоны бастыра айдылган. Олор јаан улус, кандый бир керекти эдип тура, оныҥ турулталары кандый болорын билгилеген. Jе адакы јӧпти јаргы чыгарар. Айса болзо, кемизи де актадар. Мен оны айдып болбозым. Ичимде мен олордыҥ кажызын ла килейдим, кажызыла ла иштегем. Олордыҥ буруузы јаргыла керелелген соҥында, кажы ла чокым керек аайынча каруузына тургулайтан туру.

Мынаҥ ары јаҥныҥ органдарын канайда тӧзӧӧри керегинде айдар болзо, республикан башкару, башчы, бистиҥ парламентарийлер бойыныҥ ӧйинде јастыра эткен. Не дезе, јасакла мынаҥ озо аймакта эки башчыдаҥ болгон. Бирӱзи, муниципал тӧзӧлмӧниҥ башчызы, депутаттардыҥ тоозынаҥ талдалган, экинчизи – администрацияныҥ башчызы јӧптӧжӱ-контрактка тӧзӧлгӧлӧнгӧн. Олордыҥ кемизи учурыла бийик болгоны јазап чокымдалбаган болгон. Анайып, мениҥ шӱӱлтемди депутаттар јӧмӧп, јасакка кубулталар кийдирген. Айса болзо, бастыраалбатылык талдаштар ӧткӱргени чын болор, мен бойым да андый талдаштарды ӧткӧм лӧ ол не андыйын билерим. Айса болзо, талдаштарды «јандырар» керек, је байа айтканым федерал јасакка тайанып эдилген.
Эмди аймактыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ депутаттарыныҥ тоозынаҥ аймактыҥ башчызы талдалар. Администрацияныҥ башчызы конкурс ажыра, депутатский корпустыҥ иштеер ӧйи туркунына тургузылган контракт аайынча тудулар. Ол депутатский корпуска отчет эдип турар. Бу конкурста кӱӱнзеген улус туружар аргалу. Ајару профессионализмине, ченемелине, кижи кӱӱндӱзине, ак-чек болгондорына эдилетен туру. Аҥылу службалар кандидаттарды шиҥдеер, мынаҥ озо кандый бир јасакка келишпес керектер эткен бе деп. Оныҥ кийнинеҥ конкурс ӧткӱрген камыс депутаттарга бу кандидатты јӧмӧгӧр деген тӱп-шӱӱлтезин айдар.

Мен сананзам, бастыраалбатылык талдаштарга ойто бурылбас керек. Онызы кандый да туза экелбес. Мени эки катап президент тургускан, Эл Курултайла чыдулалгам. Калганчы катап бастыраалбатылык талдаштарды ӧттим. 50,6 процент — ол мениҥ проценттерим. Мени јӧмӧгӧн улуска быйанду јӱредим. Айса болзо, бӱгӱн мен јогынаҥ јакшы болор эди. Онызын айдарга кӱч. Jылдар ӧткӧн соҥында тӱӱки бастыразын јерине тургузатан туру.

2018 јылдыҥ сыгын айында јаҥ јаҥы јасакла тӧзӧлӧрин чокым-јарт билер керек — депутаттар, аймак Советтиҥ председатели, администрацияныҥ башчызы. Аймакты башкаратан улус специалисттер ортодо конкурсты ӧткӧнин мен јакшы деп бодойдым. Олор Алтай Республикада јадып турган, башкараачы ченемелдӱ улус болор. Тууразынаҥ улус келбези јарт. Эмди ле Алтай Республиканыҥ башчызы болорго тургандардыҥ тоозы он бешке једе берет. Кудай ла кӧрзин, бастыразына 2019 јылда удача-ырыс кӱӱнзейдим.

—Алтай Республиканыҥ ӱстиги јасакчы органы — Эл Курултайла колбулараар кандый?
—Бисте ӱч јаҥ бар — јасакберим, бӱдӱреечи ле јаргы. Олордыҥ кажызы ла бой-бойынаҥ камааны јогынаҥ молјуларын бӱдӱрет. Мен башкаруга Эл Курултайла тӧзӧлгӧлӱ иштезин деп айдадым. Бойым да анайда иштеерге кичеенедим. Парламенттиҥ эдип турган ижин тообойт деп, мени бир де депутат айдып болбос. Кезик-кезик учуралдарда башкарудаҥ кем де эмезе депутаттардыҥ кемизи де јамызыла кем јаан деп тартыжа берет. Конституция аайынча Алтай Республиканыҥ башчызы эҥ бийик јамылу кижи. Депутат кандый бир округ аайынча талдалган болзо, мен бастыра албатыла талдалгам. Мында андый оҥдомол болор учурлу. Мен Алтай Республиканыҥ бастыра албатызыныҥ, талдаштарга келген ӱнбереечилердиҥ кӧп сабазыныҥ адынаҥ чыдуларымды бӱдӱредим. Оныҥ учун Эл Курултайла колбуларыс тӧзӧлгӧлӱ. Кезикте курч сурактар тура берет, је бис эл-јонныҥ, эдип јаткан керектиҥ јилбӱлерине болуп, бир шӱӱлтеге келерге албаданадыс.
Парламенттиҥ председатели Владимир Тюлентинле јакшынак, бир-бирӱбистеҥ камааны јок ишмекчи колбулар тӧзӧлгӧн. «Сен башкараачы, кандый бир јӧптӧр алар тушта меге кӧрбӧ. Jӧп-сӱме керек болзо, болужарым. Мен болзом, мынайда эдер эдим, је бойыҥ санан ла каруузына бойыҥ тур» — деп, мен ого јаантайын айдадым. Мынайда эт деп, качан да албадабай јадым. Сураган соҥында, айдып берерим.

—Александр Васильевич, кӧдӱрилип турган сурактардыҥ бирӱзи — ол Сайлугемниҥ паркыныҥ јерин јаандадарыла колбулу сурак. Бу сурак јанынаҥ Слердиҥ санаа-шӱӱлтегер кандый?
—Республиканыҥ јериниҥ 27 проценти аҥылу корулалып турган јерлер болуп јат. Ар-бӱткенистиҥ аҥылузын, байлузын ајаруга алза, ол кире јер коруда болгоны јакшы. Аҥылу корулалып турган јерлердиҥ статузы јербойыныҥ эл-јонына ээлем ижин ӧткӱрерге качалаҥын јетирет деген чала кезем баштануларды мен укпадым. Мында кемдердиҥ де таҥынаҥ јилбӱлери бар. Сайлугемниҥ паркы керегинде айдар болзо, оныҥ јери јаандадылбай јат. Корулалар зона тӧзӧлӧр, анда јуртап турган эл-јонго бу зонада ээлем ижин ӧткӱрерге јараар болор. Нениҥ учун андый алтамдар эдилип турган? Андагы ар-бӱткендик байлыктарды, тындуларды чеберлеп алар амадула. Мен кемди де бурулаар кӱӱним јок. Jе ӱч јурт јеезениҥ јаандары бир јерде болгон соҥында ла олордыҥ кийнинеҥ анда канча кире ӧлтӱрип салган јерлик аҥ артканын база ундыбас керек. Парктыҥ јерин јаандадып јаткан деген эҥ тыҥ тал-табыштар шак бу ӱч јурт јеезедеҥ чыккан эди. Мында јӧпти Российский Федерация чыгарар деп оҥдоор керек. Jербойыныҥ эл-јоныныҥ јилбӱлери ајаруга алынар. Бу иш эмди де чӧйилер ле турулталары кандый болоры јарт эмес. Бу суракты политизировать этпес керек.

—Слердиҥ ӱзӱги јок иштеп турганаарды билерис. Чындап та, Москвадӧӧн јаантайынгы јол-јорыктар, федерал министрлерле туштажулар, республиканыҥ јилбӱлерин корыыры. Мынаҥ озо не болгонын ла эмди не барын кӧрзӧ, сӱрекей башкаланат. Андый да болзо, бойлоры јӱрӱминде неге де јединбеген ле Слерле тартышсын деп кычыру эдип турган улус бар. Олор иштеерге чаптыгын јетирет. Слер олорго канай токыналу кӧрӧдӧӧр?
—Мениле тартыжар деген кычырулар керегинде. Мениле не тартыжар? Мен аргалар тӧзӧп, федерал акча-манатты јилбиркеттим, школдор, эмчиликтер, јолдор, кӱрлер тудулды, аэропорт иштеп баштады, самолеттор учат, газ келди. Бӱгӱн јадын-јӱрӱм чек башка. Мениле не тартыжар… 2006 јылга кӧрӧ (качан мен баштап ла бу јамыга кӧстӧлӧримде), статистиканыҥ айалга коомой деген бир де кӧргӱзӱзи јок. Мен нени эткем, Тӧрӧлимди садып ийгем бе? 2006 јылдыҥ ӱлӱрген айын эске алар болзо, кенейте республикабысты Алтай крайла бириктирер деген сурак тура берген эди. Ол тушта статусты корып алганыс деп кыйгырып тургандар эмди ле кӧп. Jе ол тушта мени јаан јамылулардыҥ бирӱзи кыбына кийдирип алала, республиканы Алтай крайла бириктирер референдум ӧткӱретен угузуга колыҥды сал деп айтканы, мениҥ чирей тебинип мойногонымды, бу эрмек-куучын беш сааттыҥ туркунына ӧткӧнин, учы-учында байа јаан јамылуныҥ кыбыныҥ эжигин табышту јабып, јӱре бергенимди бӱгӱнги оппоненттеримниҥ кезиги ундып салган.

Бис ол тушта чын эткенис деп бодойдым. Эмди Алтай Республика чек башка тергее. Политикага барып јатсаҥ, бронежилет кийип ал деп, мен јаантайын айдадым. Мен бу ла 95 процент тӧзӧлгӧзи јок јабарлаштарга киришсем, иштеер ӧй јок болор. Иште, ийт ӱрер, караван оноҥ ара барар деген санаа-шӱӱлтелӱ јӱредим. Мен мактадарга эмес, турултага иштейдим. Меге президент, улус бӱдӱмјилеген, мен бу јерде чыккам ла ӧскӧм. Кем нени эткенин тӱӱки јартайтан туру. Мен бу јамыдаҥ барзам, эдип салган ижим, турулталар бар деген јеҥил кӱӱн-санаалу барарым. Ол ло газӧткӱш, аэропорт, јолдор, јаандаган суулардыҥ салтарларын јоголторы аайынча эл-јонло кожо ӧткӱрген иштер ле оноҥ до ӧскӧзи. Бу ла каланы алзаар, канайда јаранып калган. Эйе, эмди де эдетен, аайына чыгатан сурактар бар. Jе мынаҥ озо јылдарга кӧрӧ, јаранып калган эмей.

Мен темдек эдип мындый неме айдып ийейин. Качан меге 60 јаш толордо, юбилейлик керек-јарак ӧткӧн. Мен анда сценада тургузылган креслодо парадный генеральский кеп-кийимдӱ отурган эдим. Ол тушта, кӧзимди јуҥуп, мени канайда мактагылап јатканын уккам. Отурган бойым, бу мени канай анаар мактагылай берди, айса ак-јарыктаҥ јӱре бердим бе деп сананган да эдим. Кижи јӱрерде, чындыкты оныҥ кӧзине айдар керек.

Бисте јарлу башчылар болгон. Олор Алтай Республиканыҥ јӱрӱмине кӧпти бергендер. Ол ло Михаил Карамаев тушта эмчиликтиҥ калачагы, кӧп кат туралар, аэропорт ло ӧскӧ дӧ объекттер тудулган эди. Валерий Чаптынов республиканы тӧзӧгӧн. Мында бойыныҥ ӱлӱзин Владимир Петров база эткен. Кажызы ла нени де эдип саларга кичеенген. Jе республиканы анайда ок толтырар керек. Эмди ӧй башка. Мен командамла, эл-јонныҥ јӧмӧлтӧзиле база нени де эдип салдым. Бу турулталарды кӧрбӧс арга јок ло јӱк ле ичи кӱйӱп турган кижи бу турулталарды каралап салар аргалу.

Мен бастыра улуска бийик кӱӱн-санаа, јакшы јадын-јӱрӱм кӱӱнзейдим. Республиканыҥ ӧзӱминиҥ бӱгӱнги тебӱзи бу ок кеминде барза, беш-алты јылдаҥ айалга чек башка болор деп бӱдедим. Эмеш чыдажып ийер керек. Jе ӧмӧ-јӧмӧ иш, јӱткимел јогынаҥ једим болбос.
—Ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан болзын.