Алтайдын Чолмоны

Ирбис јӱрген јолдорло

20.03.2018

(Улалганы. Башталганы «АЧ» 02. 03. 2018 ј., ¹15 )
Россия Федерацияныҥ эл тергеезинде тургуза ӧйдӧ ирбис аҥныҥ тоозы, бодоштыра чоттомолдорло, 70-90 кире. Олордыҥ 40-нӧҥ ажыразы Алтайдыҥ туу-сындарында јӱрет.

Сайлу-Кем! Россияныҥ Алтайда тӱштӱк гран-кыйузы мындагы туу-сындарла ӧдӧт. Кайа-ташты талкандап ооткон, сайын ӧзӧкти тӧмӧн суу чылап агыскан косколоҥ бу јерде та кандый чакта болгон? Бого тӱҥей јурукты, кыр тал-ортозынаҥ ӱзӱлип, кумак ӧзӧкти тӧмӧн суудый агып тӱшкенин мен 2003 јылда, Алтайда јаан јерсилкиниш болордо, Белтирде кӧргӧн эдим…

Сайлугемниҥ ӧзӧги («кем» дегени монгол тилле «суу» болордо, ӧзӧктиҥ ады «Сай, таш суу») алтай јеристиҥ тӱӱкизинде — аҥылу јер. Мынайда Тӧс Азияда јуртаган ук-калыктардыҥ тил алышкан, саду ӧткӱрген, јуулашкан јебрен јолдоры ӧткӧн.

Сары тайдыҥ куйругын
Теҥдеп кескен Шунуты.
Сайлугемниҥ јалаҥын
Ӱделеп ӧткӧн Шунуты

деген озогы кожоҥды да эзетсе. Jуук тӱӱкилик ӧйлӧрдӧ, Туулу Алтайда граждан јууныҥ, кулакташтыҥ ла политикалык кысташтыҥ ӧйлӧринде, јуудаҥ-чактаҥ качып, ӧскӧ эл тергеелерге кӧп јерлештерис Сайлугемди ӧрӧ качып барган. Алтайдыҥ атту-чуулу јурукчызы Г. И. Чорос-Гуркин јураган јуруктарын јӱктенип, уулдарын ээчидип, монгол јерине бу ла јолло барган болор. Ол коркышту ӧйлӧр, корогон албаты-јон керегинде эзем јербойыныҥ телеҥит-алтай да, казах та јонында эмдиге ундылбаган…

Сайлугем эмди ар-бӱткени аҥылу коруда болгон федерал учурлу јер. Мында јӱрген куштардыҥ 64 бӱдӱминиҥ 11-зи, тындулардыҥ 30 бӱдӱминеҥ 4-зи ле ӧзӱмдердиҥ 361 бӱдӱминеҥ 15-зи «ас туштаган ла јоголордыҥ чочыдузында болгон бӱдӱмдер» деп, Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ Кызыл бичиктерине кирген. Олордоҥ эҥ јарлузы, байла, ирбис, кочкор ло мааны аҥдар.

Jерлик ар-бӱткенниҥ кӧмзӧзиниҥ (WWF) Алтай-Саяндагы бӧлӱгиниҥ ӱлекерлериниҥ баш координаторы, ирбис аайынча телекейде эҥ артык эксперттердиҥ бирӱзи Александр Карнауховтыҥ айтканыла, ирбистиҥ, теке-јуҥманыҥ ла кочкорлордыҥ (ирбистиҥ азыранган аҥдарыныҥ) бистиҥ ороондо тоозын чотко алар элбек кемдӱ иштер Россияныҥ ирбис арткан ӱч тергеезинде (Алтайда, Тувада ла Бурятияда) текши јӧптӧлгӧн бир эп-аргала быјыл ӧдӱп јат. Мындый ок иштер бу јаскыда бисле одоштой јаткан Монгол ло Казахстан эл тергеелерде ӧдӧт.

Чоттомол ишти бир аай бӱдӱргени чоттоштыҥ чыҥдыйын бийиктедер, не дезе, аҥ улус темдектеп салган гран-кыйуларды билер эмес, туу-сындарла ары-бери ӧдӱп, ол до, бу да јерлерде тургузылган фототозуулдарга кирип, канча катап чоттолып турган болордоҥ айабас.

Тургуза ӧйдӧ ирбис аайынча ончо јетирӱлер јуулган бирлик кӧмзӧ тӧзӧлип јат. Сайлугемдеги эл парктыҥ билим ишчизи Алексей Кужлековтыҥ айтканыла, ирбистиҥ терезиниҥ чолозы кижиниҥ чырай-кебериндий, кажызындыйы ла таҥынаҥ башка. Темдектезе, Алтайда «Крюк» деген чололу јарлу ирбис арказында илмек ошкош чоло-јурук бар учун мынайда адалган. Алтайда тургускан фототозуулдарга тӱжӱп турган ирбистердиҥ ончозына јуугы таҥынаҥ «паспортту» ла чоло атту. Бу аҥдардыҥ артырган ӧтӧги анайда ок шиҥжӱге аткарылып, ол аайынча јетирӱлер бирлик кӧмзӧгӧ кирет.

Сайлугемдеги эл парктыҥ «Ирбистиҥ јӱрген јолдорыла» деген јол-јорыгы керегинде мынаҥ озо кычырып, Ӱкектиҥ тепсеҥ-тоҥулындый јерлерле ары-бери маҥтадып, ирбис јӱрген туу-сындарды эдегинеҥ ле кӧрӧтӧн јорык болбой деп сананатам. Кайдаҥ! Чаган-Бургузыны ӧрӧ чӧйилген орык јолло кӧлӱгис кезектей эчки чилеп кармактанып, тош толтырган, јайкан јайылган ӧзӧктӧрлӧ ӧдӱп, Саржыматыга јеткенис. Бу Чаган-Бургузыныҥ сол јанында 50 км киреге чӧйилген ӧзӧк.

Сайлугемниҥ эл паркыныҥ экологиялык јартамал иш аайынча ишчизи Мая Ерленбаеваныҥ куучындаганыла, саржыматы дегени калка-монгол тилле «сары эчки (јуҥма)» дегени. Сайлугемниҥ туу-сындарыныҥ эҥ бийик, талайдыҥ кеминеҥ 3500 метрге јетире сӱӱрилери бу ӧзӧктиҥ бажында турат.

Саржыматыда 2017 јылда журналисттер чыгып јӱрген бийиги 2600 метр кире кырды «Пик журналистов» деп адап салган эмтир. Биске оныҥ бажында тургускан фототозуулдарды барып кӧрӧр керек.

Бу алтай тӱни-тӱжи токтобос салкынду јер. Бис јӱрген кӱн ӱстине чарак кар јааган, бороон кӱн болгон. Кырдыҥ бажына озо чыгып келгендер јаан таштардыҥ кийнине ыжыктанып јажынган. Кайа-ташты тӧмӧн караарга да коркымчылу, салкын јыга согуп ийгедий. ²зӧктӧ арткан кӧлӱктерис сереҥкениҥ кабындый ла боророт…

Сайлугемдеги эл парктыҥ ишчилери Валерий Оргуновтыҥ ла Алексей Кужлековтыҥ, кожо јӱрген Мерген Марковтыҥ базыткыры, чолмон кӧстӱ кӧргири кайкаткан. Бис кырдыҥ бажында фототозуулга озолоп-соҥдоп једип келзеес, олор јолой бу кырда тургускан ончо фототозуулдарды та качан кӧрӱп салган?!..

Бистиҥ чыккан кырда кӧскӧ кӧрӱнер-кӧрӱнбес орык јол бу јердиҥ аҥ-кужына, мал-ашка «тракт јол» болгодый. Мындагы фототозуулга ирбисле коштой тӱлкӱ, тулай койон, куштар, керек дезе бу јердиҥ малчызы ийдиле кожо тӱшкенин кӧрдис.

Кырда тургускан база эки фототозуулдыҥ сыныктарын, таштаган батарейкаларын Алексей Кужлеков таап экелген. Бу, байла, корулу аҥдарга аҥдаган браконьерлердиҥ «ижи». Сайлугемдеги парктыҥ јеринде тургуза ӧйдӧ 120 фототозуул тургузылган. Олордыҥ бирӱзиниҥ ле баазы 20 муҥ салковой кире. Бу јазалдар ар-бӱткенниҥ јӱрӱми керегинде баалу-чуулу јетирӱ бергенин парктыҥ улузы јартап та турза, мындый каршулу кылык-јаҥ токтобой турган эмтир. Айла, браконьерлердиҥ јол-јорыгын јаҥыс та фототозуулдар керелеп турган эмес, олордыҥ кӧлӱктериниҥ истерин, ӧскӧ дӧ артырган темдектерин парктыҥ ишчилери јазымы јоктоҥ танып јат…

Журналисттердиҥ кочкор айдыҥ учында ӧткӧн јол-јорыгында кӧргӧн алты фототозуулдыҥ бежӱзинде ирбис тӱшкени јаҥыс та биске эмес, парктыҥ ишчилерине јаан сӱӱнчи болгон. Фототозуулдарга тӱшкен јуруктарды кӧрӧр тушта биске бир фотоны кӧргӱзип, мында канча ирбис кӧрӱнгенин сурагандар. Кем де 3, кем де 2, кем де 5 ирбис кӧрӱп турус деген ӱндер угулган. Jазап кӧргӧжин, караҥуйда јалтыраган кӧстӧрдӧҥ, тӧрт кӱчӱктӱ эне ирбис фотого тӱшкени јарталган. Бу Сайлугем парктыҥ Аркыттагы бӧлӱгинде быјыл согулган фото. Мынаҥ озо бу ла јерлерде ӱч кӱчӱктӱ ирбис фототозуулга кирген, олорды Сай, Люк ле Гема деп адап салгандар.

Аркыт алтайына ирбис аҥ ойто јанып турган болор бо? Бу јердеҥ ирбис јӱре берген деп, јуук јылдарга јетире чоттолгон. Аркыт ичиниҥ атту- чуулу аҥчылары, ол тоодо Мерген Марков, ирбисти корыыр ишке јӧмӧп баштаганы — база учурлу темдек.

Бу јорыкта бис Уландрык талада, туулардыҥ ыжыгында одорлоп јӱрген кочкорлоды кӧргӧнис. «Чук барзаас, олор бисти сарлыктар деп бодоор болор бо?» — деп, Алексей Кужлеков та кокырлап, та чын айткан. Ӧзӧктиҥ оозында сарлык туткан малчылардыҥ турлузы турат, кырда јӱрген сарлыктарды да кӧрӱп турганыс. 200 метр киреге јууктаганча, кочкорлор бисти туруп-кӧрӱп ле јат. Бу кире јердеҥ олорды адып-ӧлтӱрип те салбай. Бис јууктаган сайын эмеш ӧрӧлӧп, ойто ло тура берет. Корулу јер болгонына ӱрене берген аҥ болор бо? Олорды кӧрӱп, ӧзӧк-буурым сыстаган: «Качар керек не, кайткан?!»…

Ээчий кӱн бис Алтай Республиканыҥ Тывала граныныҥ јуугында, Кам-Тыттукем деген ӧзӧктӧ фототозуулдарды кӧрӧргӧ барганыс. Бу ар-бӱткени база башка, агын-аржан сууларлу, агаш ӧскӧн кеен ӧзӧктӧрлӱ алтай. Ол Сайлугемниҥ корулу јерлерине кирбей јат. Толкуланып тӱшкен тош агынды ӧрӧ јойу базып ла кайа-ташка чыгып, ирбистиҥ јӱрген јолын, сӧйкӧнгӧн тажын, артырган ӧтӧгин, ӧзӧктӧ ӧскӧн кам тытта тырмактарыныҥ истерин кӧргӧнис. Мынаҥ озо, јаш тушта, меге аҥ тырмаган агашты кӧрӱп сӱӱнериҥ деп айткан болзо, байла, бӱтпей, каткырар эдим. Мында тургускан фототозуулда база ирбис тӱшкен эмтир. Кырдыҥ бажындагы фототозуулдарга Алексей Кужлеков ло Сайлугемдеги эл парктыҥ јааныныҥ ордынчызы Валентина Семенченко чыккан. Мындагы кайа-таштарга чыгарга бис тидинбедис.

Кандый ла јол-јорык кижиге тегиндӱ берилбей јат. Меге бу ачылталу ла ырысту јорык болгон. Бу јорыкта мен јаҥы, мынаҥ озо кӧрбӧгӧн алтайла, ондо јаткан кайкамчылу улусла танышкам. База — чӧрчӧк јериниҥ деп бодогон, јаштаҥ ала уккан јоло кушты кӧргӧм. Бу керегинде куучын ээчий бичимелде.

Светлана КЫДЫЕВА