Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ӧйдиҥ некелтезиниҥ јаҥы бичиги

27.03.2018

Бу јуукта Воронеж калада ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тӱркология аайынча факультединиҥ профессоры Нина Киндикованыҥ «Алтай литератураныҥ сурактары» деп бичиги чыкты. Ол алтайчыларга, бичик тургузаачыларга, ӱредӱчилерге ле билимчилерге тузалу. Бис алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӧзӱмине јаан камаанду кӧп иштер бӱдӱрген билимчиле туштажып, оны јаҥы бичиги, оныҥ учуры ла керектӱзи кергинде куучындап, јартап берзин деген суракту баштандыс.

—Алтай литератураныҥ теориязы ла тӱӱкизи ӱредӱчилерге толо јарталбаган сурактардыҥ бирӱзи. Оныҥ бир шылтагы – ГАГУ-да чыккан бичиктер ӱредӱчилерге јетпей турганы, нениҥ учун дезе бичик студенттердиҥ тоозына келиштире 25 ле экземплярла чыгарылат. Бистиҥ республикада 200 школ, ӱредӱчилер оноҥ до кӧп. Ондо орус, казах, алтай ла оноҥ до ӧскӧ укту ӱренчиктер ӱренет. Ол ок ӧйдӧ бичик белетейтен тургузаачылар бу јетирӱлерле таныш эмес болуп калат. Билим статьялар ӧскӧ республикаларда јарлалган, ченелген, билим журналдарда чыккан, је алтай кычыраачылар оныла таныш эмес.

Бу шылтактарды ајаруга алып, ӱредӱчилердиҥ сурагына каруу берип, бис бу бичикти белетедис. Олор анчада ла билим статьяныҥ некелтелерин сурап турулар. Нениҥ учун дезе, ӱренчиктерди НОУ-га белетеерде, шак бу учуралда једикпестер туштап туру. Айдарда, литератураныҥ теориязы ла тӱӱкизи јаҥыс ла ӱредӱчилерге тузалу эмес, НОУ-ныҥ туружаачыларына база болушту болор. Оныҥ учун бу бичикке кирген бичимелдер орус ла алтай тилдерле бичилген.
Алтай литература аайынча класстар сайын методикалык јартамалдар берилген, је јаҥы ӧйдиҥ программазын ла бичиктерин јаҥы некелтеле тургузатан авторлорго бу јетирӱлер база тузалу.

Нениҥ учун дезе, кажы ла чӱмдемелди ӱренер тушта ӧскӧ калыктардыҥ бичиичилериниҥ чӱмдемелдериле алтай чӱмдемелдерди тӱҥдештире берери тӧс ајару боло берген. Шак бу некелтеле школдыҥ бичиктерине ӧскӧ ороондордыҥ, ол тоодо Россия тергеезиниҥ атту-чуулу бичиичилериниҥ чӱмдемелдери кирген. Ол чӱмдемелдерди бис алтай тилге кӧчӱргени аайынча кӧрӧдис: коштой јаткан кыдат, монгол эмезе казах, орус, татар, башкир ле оноҥ до ӧскӧ тӱрк калыктардыҥ литератураларын.

Айдарда, кажы ла тушта ӱренчик казах эмезе кыргыс тилдерге баштанып, оны алтай тилге кӧчӱргениле тӱҥдештире кӧрӧр аргалу. Анчада ла алтай чӱмдемелдер орус тилге эмезе орус тилдеҥ алтайга кӧчӱрилгени солун. Анда кӧчӱреечи алтай кижиниҥ кӧрӱмин, чӱм-јаҥдарын, айлаткыш санааларын чындык јетирген бе, јок по деп, тӱҥдештире кӧрӧр аргалу. Адакы учында бӱткӱл калыктыҥ аҥылу темдектери сезилет пе, јок по? Орустап оны «этнокультурные составляющие» деп адап турулар. Шак бу учурал аайынча кӧп чӱмдемелдер, кӧчӱрмелер берилген. Тӧс ајару бу 10-20 јылдыҥ туркунына литератураныҥ ӱйеленгенин Сибирь талада ла Россия тергеезинде тӱрк литератураныҥ тӱӱкизи аайынча јартаганы. Оныҥ тӧс ууламјызы мындый болор:

1. Jебрен тӱрк литература (VI-VIII-XII)
2. Тӱрк-монгол ӧйликтиҥ литературазы (XIII-XV-XVIII)
3. Алтай литература (XIX чактыҥ экинчи јарымы ла XX чактыҥ башталганы)
4. XX — XXI чактардыҥ литературазы эки бӧлӱкке бӧлинет:
а) 20-50-чи јылдар
б) 60-80-чи јылдар

5. Эки чактыҥ белтиринде алтай литература.
Калганчы беш јылдыҥ литературазын јаҥылай (новейшая) деп адагадый. Бу ӧйликтердеҥ јетире шиҥделбегени – тӱрк-монгол ӧйликтиҥ оосло айдар литературазы (алтайская изустная литература). Беш чактыҥ туркунына алтайлар ойроттордыҥ ортозында јуртап, олорго јаан кожылбай, алтай адын корып ла кичееп јӱрген. Чийилген литератураны оосло айдып келген. Шак бу ӧйликте ук-тӧс (родословная) деп жанр эрчимдӱ ӧзӱп келген. Оны фольклористикада ла литература билимде јӱк ле бу калганчы јылдарда шиҥдеп баштаган, литератураныҥ тӱӱкизине кийдирген. Оныҥ учун алтайлардыҥ ук-тӧзин оосло айдар литература деп адап турус. Бу жанр ӧскӧ калыктарда база бар: башкир, татар, бурят, калмык ла оноҥ до ӧскӧ. Олор оны араб сӧслӧ «шежире» деп адагылайт. Алтай литератураныҥ тӱӱкизине ол јаҥы кийдирилип туру.

Оноҥ башка бу бичикке эки тӧс тема јаҥырта јарталган: алтай литератураныҥ ӧткӧн чактыҥ 20-30-чы јылдарында актуга бурулаткандардыҥ ла 40-50-чи јылдарда јуучыл бичиичилердиҥ салымы ла чӱмдемелдери. Шак бу темалар аайынча 10-11-чи класстардыҥ бичиктери тургузылар учурлу. Оныҥ турултазын бис госархивтеҥ, бичиичилердиҥ кӧмзӧзинеҥ, музейлердеҥ алганыс. Оныҥ учун кӧп јетирӱлер солун, олор бедиреништиҥ шылтузында табылган. Эки бичиичиниҥ (И. В. Шодоев ле Л. В. Колкышев) јӱрӱмин ле чӱмдемелдерин орус тилле берерге ченештис. Нениҥ учун дезе, алтайлар олорды јакшы билер, је чӱмдемелдери орус тилге кӧчӱрилбеген учун, орус кычыраачыга олордыҥ бӱдӱрген энчизи јетпеген деп айдар керек. Анчада ла тӧрӧл тилин билбес алтайларга, орус ӱренчиктерге ле ӱредӱчилерге бу јетирӱлер тузалу. Ол ок ӧйдӧ орус, татар чӱмдемелдерди алтай тилге кӧчӱргени ӱренчиктерге солун.

Ӱчинчи бӧлинтеде јаҥылай литератураныҥ сурактары шиҥделген. Бу авторлор кычыраачыга солун ла олордыҥ чӱмдемелдеринде тургускан сурактар курч ла ӧйинде кӧдӱрилген. Калганчы бӧлинтеде Алтайда јуртаган калыктыҥ тили ле салымы аайынча шӱӱп кӧргӧдий сурактар тургузылган. Бис бир калык деп аданган болзобыс, туш башка бӧлинбей, бирлик јуртайлы, ӧзӧли, ӧҥжийли. Эске алыныштарда јаан јашту ӧрӧкӧндӧрдиҥ бӱдӱрген ижи бааланган. Ол кажы ла ӱредӱчиге болушту болорында алаҥзу јок. Бичик ӱредӱчилерге белетелген, кӱскиде алар, ачар деп иженедис.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА бичип алган

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина