Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кычыраачыныҥ бӱги

27.03.2018

Ук улалар, укту мал јаранар

Энейимниҥ јӱзине
Эзин-куйун тийбезин.
Эрӱ койу чачына
Эбирип кар тӱшпезин.
(Б. Бурмалов)

Телекей јакшы улусла бай. Jакшыны јайар керек — јашӧскӱрим билзин. Jаманды јаба базар керек. Бу озогы ойгорлордыҥ чындык сӧстӧри. Мен Jоло јурттыҥ кыпчак сӧӧктӱ Шылыковтордоҥ корболоп ӧскӧндӧр керегинде бичиирге турум. Полина Азулаевна Амыеваныҥ энези Jелезин Шылыкова деп кижи. Jелезин Шылыков Токна деп кижиниҥ сок јаҥыс кызы. Jелезин тӧлӧстӧрдиҥ јуртында отурган кижи. Эш-нӧкӧри Азулай Амыев тудум иштердиҥ башкараачызы болгон. Азулай ла Jелезин јети бала чыдаткан: ӱч уул ла тӧрт кыс. Ончо балдары јон ортодо тоомјылу, албатыга тузалу улус. Иштеҥкей, јакшы улустыҥ балдары да иштеҥкей, санаалу, јалакай болуп чыдаар.
Тӧрт кыстыҥ бирӱзи Полина Азулаевна кыпчактардыҥ билезинде отурат. Эш-нӧкӧри Борис Егорович Кыпчаков. Борис ле Полина ада-энезиниҥ јолын јолдоп, јайаган јаҥын оноҥ ары орныктырып, бек ле кӧрӱмјилӱ биле тӧзӧгӧн. Олор эки бала чыдаткан улус. Уулы Экене, кызы Эмилия. Эмилия Борисовна педагог, шатрала маргаандарда туружып, јеҥӱлер де алган. Уулы эки уулду болды.

Борис Егоровичтиҥ билези мал-ашту. «Атка минеле — чап, малта алала — чап» деп, уулын ишке ӱредет. Малы бардыҥ турлузы, балдары бардыҥ јыргалы деген чылап, олор кызыныҥ белкенчегин кӧдӱрген. Сӱӱнчилӱ јыргал болгон.

Эжик алды Эҥмек туу,
Эҥмек тууга баш болзын.
Элди-јонды јыргаткан
Балдарыма баш болзын.
Айылдыҥ тӧри Алтын туу,
Алтын тууга баш болзын.
Албатыны јыргаткан
Балдарыма баш болзын.

Полина Азулаевнаныҥ алтай ады Таленко. Бу ат тегиндӱ эмес. Таленкодый таҥ адарын сакыыр. Таҥ эртеде мал-ажын эбире согор, ончозын јоктоор. Кӧӧрчӧк саап, балдарын азырайт. Теертпек тудуп, калажыла азырайт. Чеген азып, аракызын азар, куруды аткыста кургайт. Иштеҥкей, тӧп лӧ табылу куучынду эпши, эне, јаанак кижи от-очоктыҥ ээзи болуп отурат. Алтан јашты ашкан да болзо, коп-коо ӱндӱ, кожоҥ-комыска јайалталу.
Мен олорды бала-барказы, угы-тӧзи улалып ӧссин, мал-ажы кӧптӧзин деп, алкап турум.

Карагол бажы кара суу,
Канча малдыҥ сугады.
Карагол бажы Ӱч Эҥмек,
Канча тӱмен алкышту,
Алкыжы јетсин слерге.
Агару аржан сууны
Амзап јӱрӱгер,
Ат арчыныла
Аластанып арутанаар,
Кой арчыныла
Коруланып јӱрӱгер.
З. АНЧИНА,
85 јашту јаанак

«Энем агару, энем быйанду»
Мениҥ энем Токуна Саданова (кыс ӧбӧкӧзиле Текешева) ӧткӧн чактыҥ 1917 јылында чыккан кижи. Эки јаан јууныҥ шыра-коронын кӧргӧн, ӧткӧн эпшилердиҥ бирӱзи. Граждан јуу тужында энемниҥ адазы, Абакай деп кижи, эки кызын атка учкаштырала, сууны кечип браадарда, улус оны адып салган. Энези оноҥ эрте божогон, энемниҥ санаазына кирбей де туратан. Эки-ӱч јашту энем ле Убай эјези ӧскӱс артып калала, улустаҥ курсак сурап јӱрген. Олорды адазыныҥ карындажы Jажу Текешев таайым билезине алып алган. Jажу таайымда ӱч кыс болгон: Чадаш, Таныжар, Кӱртӱк. Таныжар таайымныҥ энези башка болгон. Оныҥ энези база эрте божогон, ӧскӱс ӧскӧн. Jажу таайымныҥ Татыш деп уулы 17 јаштуда Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барала, божогон. Оныҥ ады-јолы Эземниҥ бичигинде бар. Бӱгӱнги кӱнде Jажу таайымныҥ балдарынаҥ эзен артканы Таныжар ӧрӧкӧн. Энемниҥ эјези 18 јаштуда атка тептиртеле, тизезинеҥ оорып божогон. Энем сок јаҥыс арткан эјезин јылыйтканына коркышту кородоп јӱретен.

Энемди, ӧскӱс кысты, база ӧскӱс арткан уулла кожо јуртадып койгондор. Адама ол тушта 17 јаш болгон. Энем очоктыҥ јарыгына адамныҥ ла база эки кожо чыккандарыныҥ кийимин јамап, јаҥызын кӧктӧп, кӧстӧринеҥ оорыган. Мениҥ адам, Баштык Арбакович Саданов, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы болгон. Энемле экӱ беш бала азырап чыдаткан. Энемди кожо јӱрген, јаба иштеген улус јакшы, јалакай, нени де карамдабас, кокырчы, кожоҥчы кижи болгон деп, кӧп эске алынганын угуп турбай. Кожо иштеп јӱрген ӱӱрези Анна Тоенова оорый берерде, оныҥ ичин сыймап, јаттыргызып салала, иш аайынча бойыныҥ ла оныҥ нормаларын бӱдӱрип койотон деп, Анна ӧрӧкӧн эзен јӱрерде куучындайтан.

Энем беш балазын азыраарга улайын ла кӧчӧ, талкан соготон эди. Ол тушта ӧскӧ курсак бар эмес. Адам картошко отургузар, чочко тудар, колы да ус кижи болгон. Акам кижи аларда, адам ла энем кой алып, турлуга кӧчкӧн. Энем јаантайын нени-нени кӧктӧнип, јаманып отуратаны санаамнаҥ чыкпайт. Онойып, койдо иштеп јӱреле, энем тыҥ оорыган, 49 ла јаштуда јада калган.
Эҥ јаан акам Иван јурукчылардыҥ институдын заочно ӱренип божоткон. Бӱгӱнги кӱнде Jалаҥай јуртта јуртайт. Эрте божоп калган энемниҥ ордына биске энедий болгон Байрыш эјем 70 јажында кенетийин јада калганы биске јаан јылыйту болуп, ачу-корон экелди. Энемди тӧзӧгӧн Нина сыйным «АЧ» газетте корреспондент болуп иштейт. Катя сыйным Бийск калада јаан фирмада экономист болуп туру. Бис ончобыс бала-баркаларлу, айыл-јуртту јадыс.

Энем база да јӱрген болзо кайдар деп, кородоп сананарым. Акамныҥ балдарын да јакшы кӧрбӧгӧн, тӧрт кызыныҥ той-јыргалын да ӧткӱрбеген. Ого јӱк пенсиязын бир эмеш алып, бу мениҥ кату-кабыр иш эткеним, колхозтыҥ уур иштерин бӱдӱргеним, койлорын кичеегеним учун сый-кайрал деп сӱӱнер де эди.

И. САДАНОВА

Эзем
Jуртыс солоҥы сайылган кырларда
Алтыгы Талду јуртта Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 70 јылдыгына учурлалган «Ыраак ӱйе, ундыбагар бисти» деген бичиктиҥ таныштырузы ӧтти.
Таныштыру ӧйинде јурттыҥ бу бичикти јуунадып, белетеп чыгарар иште эрчимдӱ турушкан эл-јонына, јаанга-јашка јерге батпас алкыш-быйан айдылды. Темдектезе, Алтынсай Курдакованыҥ, Сурайа Чучинаныҥ, Ирбис Бахрамаевтиҥ, Алена Аянованыҥ, Араты Мамаковтыҥ, Галина Бадированыҥ, Александра Езринаныҥ, Ирина Кыбыеваныҥ, Чечек Бахрамаеваныҥ, Екатерина Чехонованыҥ, Любовь Мамакованыҥ, Ольга Манатованыҥ, Лилия Чехонованыҥ, Тамара Тонованыҥ, Клавдия Меткечекованыҥ, Нина Тепукованыҥ, Эрмек Тепуковтыҥ ла кӧп ӧскӧ дӧ улустыҥ ижин баалап, быйанду сӧстӧр айдылды.

Бичикти белетеп, кепке базар иштерге сӱреен кӧп акча-манат тӧлӧлгӧн. Оҥдой аймактыҥ јааны Мирон Бабаев 10 муҥ салковой, депутадыс Сурдаш Текенов база 10 муҥ салковой акча-манатла болушты. Jурт јеезениҥ јааны Данил Кохоев эл-јонго, болушкан ончо улуска алкыш-быйанын байрамдык айалгада айтты.

Бичик «Jӱрӱм јолы ӱзӱлбес чактарга» ла «²ткӧн јолдорыс элестелип, элен чактарга артсын» деген эки бӧлӱктеҥ турат. Алтыгы Талду јурттаҥ јууга-чакка 134 кижи атанган, ойто кайра тӧрӧл јерине, Алтайына 20-деҥ ажыра улус јанган. Темдектезе, Барамай Чыдыев, пулеметчик Эртечи Белечеков ло рядовой Берден Таташев Ленинградты корулаганы учун медальла кайралдаткан. Сталинградта ӧткӧн јуу-согушта Сорпо Ирташкин, сержант Байрам Ыжиков нерелӱ турушкан, кайралдары бар. Курский дугада болгон јуу-согушта Токыйаҥ Мамаков турушкан. Ол јуу-чакка 1942 јылда кирип, Улу Jеҥӱге эзен-амыр јеткен. Бийик кайралдары, медальдары бар. Забайкальский фронтто 19 јашту артиллерист-наводчик Акчабай Баянкин, 982-чи стрелковый дивизияныҥ адучызы 17 јашту Jалачы Яилгаков. Jаш ла јалтанбас јуучылдардыҥ нерелӱ магы — медальдары, ордендери. 18 јашту Ӧбӧй Чукуева акаларыла кожо јууга атанып, Ыраак Кӱнчыгышта јуулашкан.

Jерлештерис Чылбай Абакаев, Эртечи Елаптинов Ленинградты корып тура, 1943 јылда јер јастанып јыгылган. Сталинградта Михаил Ефимович Карастелевтыҥ, Румынияда Михаил Михайлович Карастелевтыҥ, Латвияда Кару Кохоевтиҥ, Jаҥа Чукуевтиҥ, Эстонияда Тудар Топитоновтыҥ, Смоленскте Борбой Чехоновтыҥ, Витебскте Jаҥы Якомаевтиҥ, Jыргал Бокчиевтиҥ, Воронежте Эжер Белечековтыҥ, Карабала Кахтуновтыҥ ла јалтанбас ӧскӧ дӧ јуучылдардыҥ мӧҥкӱлери карындаштык сӧӧксалгыштарда јуулган.

Онойдо ок 50-неҥ ажыра јерлештеристиҥ суру-чабы јок. 1942 јылда јууга атанган Кӱнет ле Тойок Анчиновтор, 1941-1943 јылдарда јӱк ле 18 ле 20 јаштарлу болгон беш карындаш Бадыевтер — ончозы сурузы јок болуп јылыйган. Бачымат Бочкинниҥ ле оныҥ 18 јашту уулы Арчымактыҥ, ӱч карындаш Сакашевтердиҥ, Бачыбай Тузачиновтыҥ, 3 карындаш Чехоновтордыҥ, Мыйкыҥдай (Иван) Пиянтиновтыҥ мӧҥкӱлери кайда јуулганы јарты јок…
Jуу-чак Туулу Алтайдыҥ кажы ла јуртына јеткенин бистиҥ јурттыҥ тӱӱкилик јолы ажыра кӧрӧргӧ јараар деп, А. Сакладов бичиген эди.

…Кожоҥдожып барган эрлер
Кожоҥдожып келбей,
Кожоҥ болуп калдылар…
Кырлар сӱӱген уулдар
Кырларына келбей,
Бойлоры мӧҥкӱ кырлар…

Бичикте тылдыҥ ишчилериниҥ, јуу ӧйиниҥ балдарыныҥ нерелӱ ижи керегинде эске алыныштар сӱреен јилбилӱ. Кажызын ла таҥынаҥ бичик эдип чыгарарга јараар.
Бичиктиҥ таныштырузында ыраак-јуук јурттардаҥ айылчылар, јерлештер, эл-тӧрӧӧн јуулып, сӱреен тӧп, тӧзӧмӧлдӱ куучын-эрмек, эске алыныштар кӧп лӧ болды. Темдектезе, Л. Кахтунова, М. Майманова, М. Еликова, З. Дедеева, К. Матрашова, Н. Кезерекова, Л. Кохоева, Р. Урбанова уткуулдарын айдып, јаҥарын, ӱлгерлерин сыйлады. Байрамда «Койон» детсадтыҥ болчомдоры, јурт јеезениҥ депутаттары, ӱредӱчилер јакшынак ойын-концертин сыйладылар.

Jаскы јараш байрамга келген эл-јонго изӱ курсак-тамак аскан А. Кокулевке, болушчызы К. Сакладовко, јурт јеезениҥ депутаттары Ч. Бахрамаевага, И. Кыбыевага, Н. Кныевага, школдыҥ директоры Е. Кадинага, детсадтыҥ јааны А. Калкинага, таскадаачы А. Кыбыевага, онойдо ок ончо јерлештерискен јаан быйанысты јетиредис.

К. ТӦЛӦС

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина